Opis śmierci z cytatami

Średniowieczny utwór zatytułowany „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” ukazuje obraz śmierci w sposób dwojaki. Z jednej strony mamy do czynienia ze spersonifikowaną Śmiercią, która staje przed mistrzem na kościelnej posadzce, z drugiej strony poznajemy opis samego umierania, którego szczegóły zdradza przed Polikarpem zjawa. Oba opisy pełne są grozy i okropności.

Postać Śmierci jawi się jako kobieta, której ciało podlega rozkładowi, o czym niezawodnie świadczą odpadający nos („Upadł ci jej koniec nosa”) oraz brak warg odsłaniający zęby („Nie było warg u jej gęby, / Poziewając skrżyta zęby”). Te odrażające elementy charakterystyki twarzy Śmierci uzupełnione są opisem wypływającej z oczodołów krwawej cieczy („Z oczu płynie krwawa rosa”), pożółkłych policzków oraz krzywych ust („Jako samojedź krzywousta”). Pozbawiona włosów głowa, przewiązana chustą oraz rzucające złowrogie spojrzenie oczy wywołują w mistrzu skrajne przerażenie. Nie mniej odpychające od twarzy jest ciało Śmierci, które, choć przesłonięte białą tkaniną, gdzieniegdzie odsłania przed Polikarpem swoją szkaradność, przejawiającą się w chudej sylwetce i bladej skórze, spod której wyraźnie prześwitują żebra i kości:

Uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia niewieściego,
Obraza wielmi skaradego,
Łoktuszą przepasanego.
Chuda, blada, żółte lice
Lści się jako miednica; (...)
Ze wszech stron skarada postawa –
Wypięła żebra i kości,
Groźno siecze przez lutości.

Obrazu pełnego grozy dopełnia atrybut dzierżony przez Śmierć w ręku, czyli kosa („Groźną kosę w ręku mając”).

Nie mniej przerażająca jest wizja umierania, jaką zapowiada zjawa Polikarpowi. Według jej relacji w godzinę śmierci pojawia się ona w całej swej okazałości przed umierającym, który na sam jej widok doznaje mdłości, zaczyna się pocić i niespokojnie rozglądać dokoła w poszukiwaniu drogi ucieczki („Gdy przydę, namilejszy, k tobie, / Tedy barzo zeckniesz sobie: / Zableszczysz na strony oczy, / Eż ci z ciała pot poskoczy”). Człowiek nie ma jednak przed Śmiercią najmniejszych szans, gdyż ta, pełna zawziętości, rzuca się natychmiast na swą ofiarę i pozbawia ją życia („Rzucęć się, jako kot na myszy, / Aż twe sirce ciężko wdyszy”). Umieranie wiąże się nie tylko z przerażeniem, ale też z bólem i cierpieniem, które Śmierć zadaje, odbierając człowiekowi to, co kocha najbardziej, czyli własne życie:

Otchoceć się z miodem tarnek,
Gdyć przyniosę jadu garnek –
Musisz ji pić przez dzięki;
Gdy pożywiesz wielikiej męki,
Będziesz mieć dosyć tesnice,
Otbędziesz swej miłośnice.

Śmierć poszukuje swych ofiar w dzień i w nocy, dosięgając je w najmniej oczekiwanym momencie, siekąc kosą („Żaki i dworaki, / Ty posiekę nieboraki”; „Kto się rad ku bitwie miece, / Utnę mu rękę i plece”) i wlewając im do gardła smołę („Będę jem lać w gardło smołę”). Przerażający obraz śmierci ma za zadanie zmusić człowieka do refleksji nad życiem, w którym największą wartość stanowią dla niego dobra materialne i ziemskie przyjemności. To właśnie przez taki stosunek do życia śmierć staje się nieznośna, gdy tymczasem osoby ubogie, pełne pokory, chętnie żegnają się ze światem, a zjawa Śmierci wcale nie jest im tak przykrą.