Uwagi śmierci niechybnej, Józef Baka – opracowanie

Ksiądz Józef Baka (1706/1707 – 1780) był jezuitą, misjonarzem oraz poetą. Okres jego działalności twórczej przypadł na schyłkowy czas baroku, co znajduje odbicie w utworach duchownego. Za dzieło jego życia uznawany jest zbiór „Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej”, który cechuje się dwudzielną kompozycją. Pierwsza jego część („Uwagi różne rzeczy ostatecznych”) jest silnie metafizyczna, zaś druga, bardziej znana („Uwagi śmierci niechybnej”), to cykl wierszy zbliżony formą do kazania.

Charakterystyka

„Uwagi o śmierci niechybnej” przez długi czas uważane były za przykład grafomanii, złego smaku poetyckiego i braku talentu poety. Jednak z czasem nastąpiło przewartościowanie dzieła – zauważone zostały jego walory retoryczne (obrazowość, wyrazistość) i obecne w nim kategorie estetyczne (m. in. groteska). Nowe światło padło również na język stosowany przez księdza Bakę i obecne w nim kalambury, gry oraz środki stylistyczne. „Uwagi o śmierci niechybnej” jawią się wiec jako charakterystyczne dzieło końca epoki, w którym zachodzi kumulacja typowych prądów, nurtów i rozwiązań.

Zbiór utworów rozpoczyna podwójne motto zaczerpnięte z Pisma Świętego (Śmierć królowała od Adama – Rz. 5,14 – oraz Postanowiono ludziom raz umrzeć, a potym sąd – Hbr. 9,27). Składa się on z 18 wierszy i prozatorskiego „Testamentu codziennego chrześcijanina”, który uzupełniają trzy utwory liryczne (zatem w sumie jest ich 22).

Pierwszym dzieło wchodzące w skład zbioru nosi tytuł „Do czytelnika”. W tej apostrofie bardzo silnie uwidacznia się motyw „danse macabre”. Śmierć ukazana zostaje jako bezlitosna i nieunikniona (Nie skryjesz się, najmilszy Polaku, / Na wyższych Tatrach, na górnym Krępaku, / Wszędy doleci śmierć bez skrzydeł ptaka, / Chwyci w swe spony Litwina, Polaka). Następnie podmiot liryczny – kaznodzieja kieruje swe słowa do przedstawicieli poszczególnych stanów.

Rozpoczyna ogólną uwagą („Uwaga śmierci wszystkim stanom służąca”), która wyraźnie podkreśla tymczasowość świata doczesnego (Pożegnał się ten z rozumem, / Kto świat sławił świateł tłumem) oraz odwrotny charakter raju (Ej, do nieba nam potrzeba! / Tam pokoje, słodkie zdroje).

Pierwszym adresatem słów poety – kaznodziei są ludzie starzy. Na przykładzie weterana, który stał się ciężarem dla bliskich, obrazuje on przykre koleje losu. Zręcznie maluje grono czyhających na spadek (Sukcesorów nie bez sporów. / Srebrnej rosy złote włosy / Poczubią, cię zgubią, / Jak ścierwo Rozerwą.) oraz pokazuje brak wsparcia ze strony bliskich (Raz zapłaczą, stokroć skaczą, / Że już trupa cna chałupa). W tym kontekście należy zwrócić się w stronę stałych wartości. Z kolei w uwadze skierowanej do młodych przypomina, że śmierć jest nieuchronna, często wręcz niespodziewana (Ej, dziateczki, jak kwiateczki / Powycina was, pozrzyna / Śmierć kosą z lat rosą).

Kolejne uwagi adresowane są do bogaczy, panien, dam, rycerzy, duchownych, dworzan, patriotów, cudzoziemców, dysydentów, kmieci i pijących. W tych wszystkich fragmentach podmiot liryczny – kaznodzieja wykazuje się doskonałą znajomością realiów życia, wciąż podkreślając konieczność zwrócenia się w stronę stałych wartości i pamięci o niechybnym zgonie (np. fragment „Nędznym tu kmieciom”: Śmierć i chłopy jako snopy / Z gruntów brozdy jako drozdy / Wybiera, zawiera. / Tratuje, morduje.).

Następnie wprowadzona zostaje „Rada wszystkim stanom”, w której pojawia się nawoływanie do nawrócenia (Wszytkie stany na przemiany / Upadajcie, wyciskajcie / Z powieki łez rzeki / Sędziemu świętemu). Zaś w „Suplice wszystkich stanów” przedstawiona zostaje modlitwa, którą ludzie mogą wznosić, prosząc o zbawienie. Podobną funkcję pełni „Testament codzienny chrześcijanina” stanowiący swoisty formularz wyrażający pragnienie powierzenia wszystkich spraw Bogu.

Ostatnie trzy utwory (napisane po polsku „Uwaga prawdy z rozrywką” oraz „Uwaga nikczemności świata” i łaciński „Rhytmus de vanitate mundi”) wprowadzają motyw vanitas, podkreślając przemijanie świata, ludzką grzeszność oraz konieczność dążenia do zbawienia.

Szczególnym walorem utworów księdza Józefa Baki są ich język i stylistyka. Stosuje on krótkie i nieregularne (dłuższe i krótsze) wersy, rymy wewnętrzne oraz zewnętrzne (parzyste), inwersje, powtórzenia, wyliczenia i paronomazję, dzięki czemu dzieła zyskują dygotliwy rytm, co budzi skojarzenia z „tańcem śmierci”. W warstwie stylistycznej szczególną uwagę zwraca obecna niemal w każdym utworze personifikacja śmierci – bezwzględnej, nieuchronnej i pewnie przemierzającej świat. Język wierszy jest prosty (pojawiają się kolokwializmy itp.), wręcz obrazowy, co umożliwia docieranie także do niewykształconych odbiorców (jako misjonarz Baka zapewnie miał częsty kontakt z takowymi).

Interpretacja ogólna

„Uwagi o śmierci niechybnej” wyraźnie nawiązują do formy kazania. Jest to jednak kazanie szczególne, bowiem posługujące się rubasznym humorem, sugestywnymi wizjami mąk, wręcz naturalistycznymi opisami rozkładu i cierpienia. Tym sposobem podmiot liryczny – kaznodzieja pragnie spełniać swoje zadanie i wprowadzać ludzi na drogę zmierzającą w stronę Boga.

W utworach wykorzystany został pochodzący ze średniowiecza motyw „danse macabre”. Za pomocą niezwykle plastycznych figur ja mówiące podkreśla równość wszystkich ludzi wobec śmierci i jej nieuchronność. Motyw ten skontrastowany jest, rzecz jasna z Bogiem. Człowiek jest jednak grzeszny i popełnia błędy, co oddala go od zbawienia. Dlatego koniecznymi są myślenie o stałych wartościach, modlitwa i pokuta.

Główną intencją twórcy „Uwag o śmierci niechybnej” było wzmocnienie perswazyjności tekstu, nadanie mu charakteru dydaktycznego, pouczającego i skłaniającego do refleksji. Właśnie ten zabieg sprawił, że przez wiele lat dzieło Baki uważane było za nieudane i niesmaczne. Jednak uwzględnienie postaci odbiorcy – przeciętnego mieszkańca Rzeczpospolitej XVII stulecia – pozwala docenić prostotę, humor i groteskę obecne w całym cyklu.