„Żal” jest wierszem Józefa Czechowicza napisanym w przededniu II wojny światowej. Możemy wyraźnie zakwalifikować utwór do nurtu, znanego jako katastrofizm. Katastrofiści, jak sama nazwa wskazuje, przewidywali zbliżającą się zagładę i zniszczenie. Skąd takie odczucia? Dzisiaj łatwo nam mówić, że wyczuwali II wojnę światową – jednak byłaby to zbyt uproszczona interpretacja. Pisarze i poeci nie są prorokami, nie mają wizji przyszłości zsyłanych przez Boga lub los. Wiersz Czechowicza jest doskonałym przykładem katastrofizmu także w tym sensie, że pozwala nam na dekonstrukcję jego motywów – a przez to na wyjaśnienie, skąd brały się mroczne przeczucia autorów tego nurtu.
Tytuł „żal” sugeruje smutek i melancholię. Jednak można uznać, że jest on nieco mylący. Chociaż pierwsze wersy sugerują takie właśnie odczucia, kolejne strofy udowadniają, że nie chodzi o spokojne wspominanie minionego szczęścia, a o rozpacz i przerażenie.
Bohater wiersza, snując się po dnach uliczek, przygląda się współczesnemu światu. Widzi roztrzaskane szybki synagog/płomień połykający grube statków liny. Dostrzegamy tu jasne odwołanie do antysemickich wystąpień w III Rzeszy – choćby do o rok wcześniejszych (1938) pogromów w trakcie tak zwanej „nocy kryształowej”. Ekstremizm rośnie jednak nie tylko w Niemczech. Głodne ludy już nie płaczą – one ryczą. Zapewne chodzi o wzrastającą popularność komunizmu, głoszącego zniesienie biedy przez brutalne środki (stalinowski totalitaryzm). Ale czy tylko komunizm na autor na myśli? Czy nie chodzi także o głód ziemi, głód kolonii, głód pieniędzy – wspólne wszystkim, nie tylko ubogim, narodom i warstwom Europy?
W utworze pojawiają się również nawiązania do wydarzeń frontowych:
ja śpiąca pośród jaskrów
i dziecko w żywej pochodni
i bombą trafiony w stallach
Wersy te zapewne inspirowane były hiszpańską wojną domową (1936-1939), kiedy to doszło do głośnego zbombardowania baskijskiego miasteczka Guernica (jego tragedię uwiecznił w słynnym obrazie Pablo Picasso). Czechowicz przywołuje także wcześniejszą o dwie dekady pierwszą wojnę światową. Fragment zakrztuszony wołaniem gaz wzbudza trwogę, związaną ze wspomnieniem o gazach bojowych, wykorzystywanych w trakcie owego konfliktu.
Czechowicz przeczuwa nadchodzącą apokalipsę z kilku powodów. Przede wszystkim rzuca się w oczy radykalizm polityczny Europejczyków lat trzydziestych. Ich dążenia jasno prowadzą do wojny. A współczesna wojna, jak wie poeta, to nie starcia rycerzy – to masowa rzeź, w której cywile są tak samo narażeni na eksterminację, jak żołnierze. Czechowicz nie był prorokiem – był za to uważanym obserwatorem otaczającej go rzeczywistości. II wojna światowa potwierdziła jego posępne przypuszczenia.
Forma utworu (kilka informacji):
– wiersz biały
– epitet (płomień miłości)
– apostrofa (idźże)