„Don Kichot” jako parodia eposu rycerskiego

Bohater powieści Miguela de Cervantesa jest kastylijskim szlachcicem rozmiłowanym w eposach rycerskich. Lektura kolejnych ksiąg wpędza go jednak w obłęd i zatraca on poczucie rzeczywistości. Nie dostrzega granic między realnym światem a literacką fikcją.

Autor powieści sam był żołnierzem i został ranny w czasie bitwy pod Lepanto – z powodu postrzału do końca życia musiał zmagać się z kalectwem. Nie został również doceniony, jako bohater wojenny. Zamiast sławy czekały na niego kłopoty finansowe, które doprowadziły go nawet do więzienia i oskarżenia o malwersacje. Uważa się, iż „Don Kichot” jest między innymi wyrazem goryczy, jaką odczuwał Cervantes – życie żołnierza okazało się bardzo różne od tego, co sobie wyobrażał, jako dziecko poznają opowieści o dzielnych wojownikach.

Powieść stanowi więc rozrachunek z eposami, sławiącymi dzieje i czyny błędnych rycerzy. Ale i tutaj mamy do czynienia z pewną dwuznacznością – autor krytykuje wizję świata, zawartą w literaturze, ale zarazem wyraża za nią tęsknotę. Don Kichot w swoim obłędzie jest postacią komiczną, ale czujemy do niego sympatię, a czasem także podziwiamy jego idealizm. Jak stwierdził historyk, Stanley Payne: „Don Kiszot jest na pewnym poziomie satyrą na ekstrawaganckie, nierealistyczne ambicje hiszpańskiego społeczeństwa w jego imperialnym okresie i stanowi najbardziej przejmujący wyraz rozczarowania nimi. Z drugiej strony jest najbardziej elokwentną ekspresją tych ideałów, dziełem uniwersalnym i pierwszą nowożytną powieścią”.

Krytyka ideałów zawartych w literaturze polega na zestawieniu ich z codzienną rzeczywistością. Don Kichot marzy o walkach z olbrzymami, ale jedyne, co w realnym świecie może przypominać magiczne potwory, to wiatraki albo bukłaki z winem. Błędny rycerz powinien mieć damę swojego serca i do tego też dąży hidalgo z powieści Cervantesa –ale tutaj autor znowu kpi z literackich konceptów. Z jego powieści wynika, że księżniczki są towarem raczej deficytowym, zaś miano damy serca przypada zwykłej wieśniaczce.

W romansach rycerskich bohaterowie co raz napotykają niezwykłe wydarzenia. Cervantes szydzi z tego, każąc Don Kiszotowi dopatrywać się cudownych wypadków w najbardziej błahych czynnościach. I tak przepędzanie owiec zamienia się w oczach szlachcica z La Manczy w przemarsz wrogiej armii, zaś idący drogą mnisi mnisi – w groźnych czarowników.

Rycerze z romansów walczą z przeciwnościami i zazwyczaj je pokonują. Inaczej jest w przypadku Don Kichota, który jest więźniem swojego szaleństwa, pchającego go w coraz dziwniejsze kłopoty. Bywa też pośmiewiskiem ludzi, którzy igrają z nim, dostrzegając jego obłęd.

Cervantes jednak nie potępia Don Kichota. Podkreśla jego chorobę, jego megalomanię i łatwowierność. Ale zwraca też uwagę na jego idealizm, dobroć i czystość. Być może to nie Don Kichot jest szalony, ale świat, w którym zmuszony był żyć.