Dżuma – znaczenie tytułu

„Dżuma” jest powieścią Alberta Camusa, jednym z najważniejszych dzieł francuskiego noblisty. Opublikowana została po raz pierwszy w 1947 roku, tuż po II wojnie światowej. Data publikacji stanowić może jeden z kluczy do odczytania tytułu książki, a zarazem jej znaczenia.

Na podstawowym poziomie interpretacja tytuły wydaje się oczywista. Mamy do czynienia z książką o epidemii dżumy, która nazywa się „Dżuma”. Nic dodać, nic ująć. To jakby powieść o rejsie przez ocean zatytułować „Statek” albo … „Transatlantyk”. Ale przecież mamy „Transatlantyk” Witolda Gombrowicza i bynajmniej nie jest to dzieło podróżnicze. Tak samo „Dżuma” nie jest zwykłą powieścią o zarazie.

Tytułowa choroba jest bowiem symbolem. Zaraz to coś, co wykracza poza normalne koleje życia ludzi, swego rodzaju czas poza czasem. W jej warunkach każdy może spodziewać się bliskiej śmierci, nikt nie jest bezpieczny. Życia traci wszelką przewidywalność, dawne reguły przestają obowiązywać. Czy ten opis coś przypomina? Oczywiście – chodzi o II wojnę światową. Konflikt lat 1939-1945 rzucił miliony Europejczyków w świat, który wydawał się nie mieć nic wspólnego z tym, co znali sprzed wojny. Czesław Miłosz wspominał, że „człowiek przedwojenny” nauczony był, że ma prawa – natomiast człowiek czasu wojny musiał liczyć się z tym, że zostanie zastrzelony wyłącznie z powodu własnego pochodzenia lub przez kaprys totalitarnych (nazistowskich i komunistycznych) prześladowców. Żydzi, zmierzający do komór gazowych do ostatnich chwil nie wierzyli w to, że czeka ich śmierć – ludziom po prostu nie mieściło się w głowach, że mordy mogą być masowe i tak bardzo bezcelowe. Camus w „Dżumie” opisuje ten świat ekstremalnego załamania reguł. Jego powieść miała być analizą postaw Europejczyków wobec totalitarnego zła, które „eksplodowało w XX wieku”(według sformułowania Jana Pawła II).

„Dżuma” to jednak nie tylko „rozliczenie” ze współczesnością. Epidemie dżumy zdarzały się wielokrotnie od czasów średniowiecza. Ojciec Paneloux, jeden z bohaterów powieści, wielokrotnie przywołuje w kazaniach te niegdysiejsze ataki zarazy. Camus w ten sposób wskazuje na uniwersalność problematyki swojej powieści. Zło zaatakowało Europę w czasie II wojny światowej. Ale to nie był pierwszy i zapewne nie ostatni szturm, jaki potworność i barbarzyństwo przypuściły na cywilizację. Człowiek musi pozostawać ciągle czujnym – bo nigdy nie wiadomo, czy my sami nie zmienimy się kiedyś w demony, pozwalając by nienawiść i nietolerancja zapanowały nad naszymi duszami.