Groteska w „Tangu”

Ubrana niczym nastolatka i z pasją oddająca się beztroskiej grze w karty babcia; wuj - przedstawiciel dawnej inteligencji - który stara się maskować grzeczność i dobre wychowanie wulgaryzmami; nieskalany refleksją i namiętnie sączący piwo Edek; niechętnie czeszący włosy i wciąż ubrany w piżamę Stomil - rzekoma głowa rodziny; swobodnie przyznająca się do romansu Eleonora oraz Artur - tyranizujący pozostałych domowników młodzieniec. Już od początku nie można oprzeć się wrażeniu, że w domu będącym miejscem akcji „Tanga” Sławomira Mrożka dzieją się dziwne rzeczy. Ta przewrotna, wykraczająca poza zdrowy rozsądek i pełna paradoksów rzeczywistość utworu wynika z głównej kategorii estetycznej, jaką posłużył się autor - groteski.

Dom Stomila i Eleonory to przestrzeń, w której nie panują żadne zasady. Przyczyną takiego stanu rzeczy, a zarazem powodem do dumy dla rodziców Artura, stał się bunt generacji reprezentowanej przez parę bohaterów. Walka z autorytetami, normami i zasadami przyniosła upragnioną wolność. Kiedy Eleonora z rozrzewnieniem wspomina pierwsze chwile spędzane z przyszłym mężem (oczywiście wykraczające poza przyjęta dawniej obyczajowość), jest jednak kobietą nieszczęśliwą. Oto bowiem największe pragnienie jej pokolenia, czyli wolność, stało się główną przyczyną zniewolenia. Paradoks ten wynika z faktu, iż w rzeczywistości „Tanga” wolność jest obowiązkiem i koniecznością. Człowiek wolny, jak mówi Eleonora, nie może swobodnie wyrażać swoich lęków ani cierpień, niezależnie od wszystkiego powinien być szczęśliwy.

Groteska uwidacznia się w dramacie Mrożka także w strukturze rodzinnej głównych bohaterów. Nie porządkuje jej tradycyjna hierarchia, a wzajemne relacje dalekie są od autentyczności i rzeczywistej uczuciowości. Ala - kuzynka Artura, która pojawia się w ostatnich fragmentach I aktu - zdaje się być zafascynowana takim „porządkiem”. Dla młodej, pragnącej być adorowaną dziewczyny dom Stomila i Eleonory jest wymarzonym miejscem. Sama przecież chwali się, że była podszczypywana przez ojca głównego bohatera. Podobnie sytuacja wygląda m. in. na linii matka - syn, kiedy to rodzicielka beztrosko wyznaje Arturowi, że od czasu do czasu sypia z Edkiem.

Najwyższe miejsce na swoistej drabinie rodzinnej zajmuje Artur, a więc najmłodszy z domowników (młodsza jest tylko Ala, lecz dziewczyna przychodzi z zewnątrz). To on, w obliczu wszechobecnych rozprężenia i bylejakości, podejmuje trud przywrócenia dawnych wartości, przynajmniej przez chwilę stając się głową rodziny.

Nośnikiem groteski jest również styl utworu, który najkrócej opisać można jako niejednorodny. Przeplatają się w nim bowiem fragmenty poważne z absurdalnie komicznymi. Kiedy Artur zbiera całą rodzinę i staje przed koniecznością wyboru idei mogącej przywrócić dawny porządek, podniosły nastrój burzy scena śmierci babci. Oto Eugenia staje przed rodziną i jak gdyby nie działo się nic poważnego, oznajmia bliskim, że właśnie umiera, wybuchając przy tym śmiechem. Kolejnym przykładem może być posługiwanie się przez Artura językiem i stylem zaczerpniętym z Biblii, co Stomil kwituje stwierdzeniem: Pomieszał mu się kodeks z hodowlą.

Stosowana przez autora groteska może powodować u odbiorcy zarówno wybuchy śmiechu, jak i uczucie dyskomfortu. Karykaturalny, przewrotnie wyolbrzymiony świat dramatu jest jednak przede wszystkim swego rodzaju przestrogą dla odbiorców. Nieporządek, na który zgodę wyrazili bohaterowie utworu, stał się szansą dla Edka. Niezbyt inteligentny, lecz stanowczy i silny mężczyzna, nie myśląc zbyt wiele, sięgnął po to, co w jego mniemaniu mu się należało, czyli po władzę. Kiedy to uczynił, nikt nie protestował ani nie rozdzierał szat. Siła i bezwzględność zwyciężyły.