„Przedwiośnie” jako powieść polityczna

„Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego wydane zostało w 1924 r., a więc sześć lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Powieść przedstawiająca losy Cezarego Baryki sytuowana jest w gronie najwybitniejszych powieści politycznych w historii polskiej literatury. Fakt ten nie może dziwić, gdyż fabuła utworu w znacznej mierze toczy się wokół dyskusji na temat kształtu odrodzonej Rzeczpospolitej. Autor nie poprzestaje jednak na ukazaniu trudnej sytuacji ojczyzny i posuwa się o krok dalej, ukazując czytelnikowi bogate tło polityczno - społeczne.

Wydarzeniem napędzającym akcję pierwszej części powieści Żeromskiego jest wybuch I wojny światowej. To wtedy główny bohater zostaje w Baku sam pod opieką matki. Kolejne fragmenty utworu można więc odczytywać jako swoiste studium wpływu wojny na rodzinę (wystarczył wyjazd ojca, by Cezary rozhulał się i stał się prawdziwym utrapieniem dla pani Jadwigi) oraz życie większej zbiorowości, jaką jest całe miasto. Punkt kulminacyjny „Szklanych domów” to wybuch rewolucji i późniejsze wprowadzanie w życie jej haseł. W epizodach poświęconym tym wydarzeniom czytelnik dostrzega obraz pogrążonego w chaosie miasta oraz poznaje mechanizmy rządzące rewolucją, a w tym nadużycia i przekłamania bolszewików.

Historia głównego bohatera „Przedwiośnia” jest ściśle związana z formowaniem się struktury polskiego państwa. Baryka poznaje Szymona Gajowca, a niedługo później broni kraju przodków przed nadciągającym ze wschodu najeźdźcą. Dla młodego mężczyzny jest to nie tylko czas heroicznej walki, ale także cennej nauki, której pobieranie kontynuuje w Nawłoci. Obdarzony szczególną wrażliwością społeczną bohater nie może biernie przyglądać się ludzkiemu cierpieniu. Chociaż czerpie olbrzymią radość z przebywania w majątku Wielosławskiego, z niepokojem spogląda na ciężko pracujących i ubogich chłopów. W dodatku w tym okresie przeżywa zawód miłosny, co ułatwia mu dokonanie wyboru dalszej drogi życiowej.

Jak na swój młody wiek Cezary Baryka doświadczył bardzo dużo. Niewiele wiedział jednak o Polsce, która wciąż była dla niego nowym miejscem. Dlatego z wielkim zapałem chłonął kolejne wiadomości i prowadził wartościowe obserwacje. Mistrzostwo tego zabiegu opiera się na tym, że podążający za Baryką czytelnik również otrzymuje szczegółowy obraz sytuacji Rzeczpospolitej, poznaje ją kompleksowo. Zapewne i on z wątpliwościami i krytycyzmem przygląda się dwóm głównym koncepcjom odbudowy Polski - tej utożsamianej przez Gajowca (ewolucyjna, umocnienie granic, wprowadzenie wspólnej waluty, następnie szereg reform) i tej związanej z Antonim Lulkiem i komunistami (ponadnarodowa, władza w ręce klasy robotniczej, gwałtowny przewrót, hasła odnoszące się do równości społecznej).

Szczególna wrażliwość społeczna oraz rozczarowanie obrazem Rzeczpospolitej popychają głównego bohatera do udziału w manifestacji robotniczej. Analiza jego wcześniejszych wyborów i decyzji nasuwa wnioski, że owo działanie podyktowane było raczej impulsem, silnym poczuciem konieczności wprowadzenia jakichkolwiek zmian. Nie zmienia to jednak faktu, że zakończenie „Przedwiośnia” łączy Barykę z komunistami (w stosunku do których miał przecież wiele zarzutów).

Pozostali bohaterowie powieści Żeromskiego nie są apolityczni. Poznany na froncie Hipolit Wielosławski z wielką powagą broni dawnych tradycji i obyczajów, czego dowód daje odwodząc Barykę od myśli o podjęciu pracy w charakterze pomocnika pisarza (urzędnika). Tłumaczy mu nawet, ze byłoby to nietaktem, zdradą swej warstwy społecznej. Drugim przykładem - na pewno bardziej wyrazistym - postaci uwikłanej w politykę jest Antoni Lulek, student prawa, zwolennik komunizmu. To właśnie on zabiera Barykę na spotkanie przedstawicieli tejże formacji ideowej.

„Przedwiośnie” w sposób bardzo szczegółowy unaocznia czytelnikowi sytuację polityczno - społeczną Rzeczpospolitej, przedstawiając mu ją zarówno z perspektywy narratora, jak i głównego bohatera. O ile postać snująca opowieść zachowuje chłodny dystans i stara się być obiektywna, o tyle Cezary Baryka do poszczególnych problemów podchodzi w bardzo emocjonalny sposób.

Dzieło Stefana Żeromskiego jest więc iście mistrzowską realizacją założeń powieści politycznej (wyeksponowanie idei, poglądów i koncepcji, zarysowanie bieżącej sytuacji, liczne komentarza i oceny itp.), a jego doskonałość kompozycyjna opiera się na umieszczeniu w centrum wydarzeń Cezarego Baryki - człowieka młodego, ambitnego i niezwykle wrażliwego.