Sarmatyzm i szlachta w „Potopie” – charakterystyka | wypracowanie

„Potop” roztacza przed czytelnikiem bogaty krajobraz Rzeczpospolitej z lat 1655 - 1660. Był to okres bujnego rozkwitu baroku, epoki kojarzonej w historii polskiej literatury z Morsztynem, Szarzyński, Potocki, Paskiem i, rzecz jasna, sarmatyzmem. Ten model kulturowy, który ukształtował się już w XVI stuleciu, był przez długim czas głównym źródłem wartości, praw i wzorców postępowania. W swoim dziele Henryk Sienkiewicz z mistrzowską precyzją ukazał obraz sarmackiej Rzeczpospolitej.

Sarmatyzm z pewnością jest światopoglądem idealizującym własny naród i stawiającym go ponad innymi. Przekonanie ówczesnej szlachty (bo to głównie wśród niej rozprzestrzeniał się ten nurt ideowy) o pochodzeniu Polaków od Sarmatów - ludów koczowniczych, które zasiedlały terytoria dzisiejszego Iraku w II w. p. n. .e. - skutkowało przeświadczeniem o wyższości mieszkańców Rzeczpospolitej. Jako główne cechy zbiorowe (całego narodu) sarmaci wymieniają odwagę, męstwo, umiłowanie do wolności, otwartość oraz wyrozumiałość. Taki bezkrytyczny sposób patrzenia na rzeczywistość nierzadko skutkował w sposób negatywny.

Pierwszym przykładem sarmackiej samowoli, wręcz warcholstwa, jest postępowanie Kmicica w czasie pobytu w Lubiczu i majątku Aleksandry Billewiczówny. Chorąży orszański, korzystając z wolnego czasu, brał udział w pijatykach, a jego towarzysze budzili w okolicy niechęć i przerażenie. Kiedy wdali się oni w przegraną bójkę z Butrymami, dla pomszczenia przyjaciół Kmicic spalił Wołmontowicze. Nie czekał na wyjaśnienia ani proces sądowy, sam, w myśl mylnie interpretowanej wolności, wymierzył sprawiedliwość.

Szlachta - jako bohater zbiorowy - pojawia się we fragmencie dzieła, który opisuje kapitulację pod Ujściem. Polscy żołnierze od otrzymania pierwszych wiadomości o zbliżającym się wrogu zupełnie nie wywiązywali się ze swoich obowiązków. Obóz został źle ufortyfikowany, a wojskom brakowało dyscypliny i mobilizacji. W takich warunkach kontynuacja zbrojnego oporu nie miała sensu. Podpisano więc akt kapitulacyjny, który oddawał Wielkopolskę we władanie Szwedów. Szlachta przyjęła to postanowienie z radością, prędko rozjeżdżając się do majątków, by rozpocząć żniwa. Niewielka grupka protestujących musiała szybko oddalić się, by móc zorganizować opór. Dla większości kapitulacja była jednak czymś absolutnie normalnym.

Swe usługi najeźdźcom zaoferowało wiele szlachetnych rodów. Część z nich uczyniła to w nadziei na powiększenie majątków, inni chcieli zaistnieć w życiu politycznym, umocnić swe pozycje. To egoistyczne nastawienia skutkowało tragiczną sytuacją w państwie oraz niszczyło poczucie jedności w obrębie narodu.

Przykładem jednostki o ogromnych wpływach i wielkim autorytecie, która wybrała najeźdźców, jest hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł. Jego przeciwieństwo to Paweł Sapieha. Mężczyzna nie tylko mężnie opierał się Szwedom, lecz również poświęcił znaczną część majątku na zorganizowanie licznych oddziałów. Ale i on miał pewną słabość - lubował się w ucztach, co kilkukrotnie utrudniło działania Polaków (m. in. wyrwanie się Szwedów z wideł Wisły i Sanu).

Słabość polskiej szlachty polega głównie na tym, że warstwa ta jest nazbyt rozdrobniona. Każdy posiadacz kilku majątków jest znaczącą jednostką i nierzadko, wyłącznie dla własnego interesu, sprzeciwia się słusznym ideom i pomysłom.

Jednakże sarmaci ukazani w „Potopie” nie uosabiają wyłącznie cech negatywnych. Na przykładzie Jana Onufrego Zagłoby Henryk Sienkiewicz pokazuje zdystansowane i pełne humoru podejście do rzeczywistości, inteligencję i charyzmę.

Henryk Sienkiewicz, chociaż w XIX stuleciu termin „sarmata” był odbierany pejrotatywnie, nie przedstawił polskiej szlachty w sposób czarno - biały. Jej przedstawicielom nie brakuje wad (są skłonni do awantur oraz ślepo przywiązani do tradycji, uwielbiają uczty i alkohol, nie respektują praw), ale widoczne są także ich zalety (umiłowanie ojczyzny, szacunek do wiary i religii, waleczność). Gorzką prawdą jest fakt, że te pierwsze umożliwiły Polakom przepędzenie Szwedów ze swojej ojczyzny, te drugie - w dłuższej perspektywie - stały się jedną z głównych przyczyn jej upadku.