Akcja „Potopu” Henryka Sienkiewicza rozgrywa się w okresie szwedzkiego najazdu na Rzeczpospolitą, który miał miejsce w latach 1655 – 1660. Autor, bazując na modelu powieści walterskotowskiej (rozwinął się w tzw. klasyczną powieść historyczną, którą reprezentował Sienkiewicz), osadził w realiach historycznych bohaterów fikcyjnych. Biografie tych postaci, chociaż są wytworem wyobraźni pisarza, splatają się z losami Rzeczpospolitej.
Zanim urzeczywistniło się zagrożenie ze strony szwedzkiej, narrator wspomina o niepokojach przy wschodniej granicy państwa. Ziemie należące niegdyś do Wielkiego Księstwa Litewskiego nękane były przez Iwana Chowańskiego (rosyjskiego bojara) i kozackiego atamana Zołtareńkę. Wysuwano nawet podejrzenia w stronę Kmicica, który, będąc w powszechnej opinii zdrajcą, miał dołączyć do przeciwników Rzeczpospolitej.
Przebieg najazdu szwedzkiego oddaje Sienkiewicz w sposób zgodny z ustaleniami historyków. Pewne wydarzenia zostają jednak szczególnie zaakcentowane, by zwiększyć dramatyzm powieści. Wiele miejsca poświęca więc autor haniebnej dla polskiej szlachty bitwie pod Ujściem. W jej wyniku podpisano 25 listopada akt kapitulacji Wielkopolski, który uznawał króla szwedzkiego za pana tych ziem. Wielki udział w takim rozstrzygnięciu miał wojewoda wielkopolski – Krzysztof Opaliński. Sienkiewicz, tworząc opis pospolitego ruszenia, jakie zgromadziło się w tym miejscu, szczególny nacisk położył na prywatę i brak zaangażowania w sprawy narodowe znacznej części ówczesnej szlachty.
Przełomowym wydarzeniem w przebiegu szwedzkiej inwazji jest obrona Jasnej Góry. Bierze w niej udział Andrzej Babinicz, którego męstwo przyczynia się do odparcia Szwedów spod muru klasztoru. Oblężenie Częstochowy rzeczywiście miało miejsce w okresie od 18 listopada do 27 grudnia 1655 r., lecz Sienkiewicz w dużej mierze wyolbrzymił jego znaczenie oraz nieco „ulepszył” historię, zwiększając przewagę militarną Szwedów.
Nie bez znaczenia dla rozwoju sytuacji w Rzeczpospolitej pozostaje powrót na jej ziemie Jana Kazimierza. W czasie szwedzkiego najazdu rzeczywiście przebywał on w Głogówku (na Śląsku), ale do swego kraju wyruszył dopiero wtedy, gdy szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę Polaków. Ryzykowanie życia władcy, co następuje w „Potopie”, byłoby działaniem nierozważnym. Jego śmierć mogłaby wszak zaprzepaścić wszystkie drobne sukcesy militarne.
Niezwykle doniosłym wydarzeniem jest odbicie z rąk szwedzkich Warszawy (24 lipca – 1 kwietnia 1656 r.). Bierze w nim udział sam Jan Kazimierz, a odzyskanie stolicy ma wymiar symboliczny, pokazuje narodowi, iż walka z nieprzyjacielem przynosi oczekiwane efekty.
Dalszy ciąg wojny polsko – szwedzkiej zostaje jedynie zarysowany przez autora. Polskie wojska, stoczywszy wiele krwawych bitew odpierają najazd połączonych sił szwedzkich, wołoskich, siedmiogrodzkich i kozackich.
Oprócz wydarzeń wymienionych powyżej Sienkiewicz opisuje wiele mniejszych starć (np. pod Jarosławiem, Warką i Tykocinem). W znacznej ich liczbie postacie fikcyjne odgrywają kluczową rolę, pozwalając odnieść ostateczne zwycięstwo. Tak dzieje się np. pod Tykocinem, kiedy to Kmicic i jego Tatarzy przechylają szalę na stronę oddziałów Gosiewskiego.
Wydarzenia historyczne są w „Potopie” tłem dla głównego wątku powieści, czyli historii uczucia łączącego Andrzeja Kmicica i Aleksandrę Billewiczówną. Ich żywe zaangażowanie w sprawy ojczyzny przyczynia się do tego, że ich losy związane są z losami Rzeczpospolitej.
W jaki sposób Sienkiewicz ukazuje historię? Na pewno dokonuje idealizacji, co spowodowane jest okresem, w którym powstało jego dzieło. „Potop” pisany był ku pokrzepieniu serc, by pomóc rodakom przetrwać ciężki czas zaborów i umacniać w nich patriotycznego ducha. Skoro dawni Polacy potrafili zwyciężać w niewyobrażalnie trudnych sytuacjach, ich potomkowie z pewnością odzyskają kiedyś swój kraj. Trzeba tu zaznaczyć, iż powieść Henryka Sienkiewicza nie była próbą nawoływania do czynu zbrojnego – miała przede wszystkim budować patriotyczną świadomość.