Boska komedia – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

Do napisania „Boskiej Komedii” Dante bardzo długo dojrzewał, a zapowiedź stworzenia dzieła tego pokroju znajdujemy już w pierwszym większym utworze poety, „Vita nuova”. W tekście poświęconym ukochanej Beatrice podejmuje Dante postanowienie o stworzeniu dzieła znacznie większego, na miarę ideału swej ukochanej. Tym dziełem miała być właśnie „Boska Komedia”. Przed jej powstaniem Dante musiał jednak poszerzyć swą wiedzę w zakresie filozofii, popracować nad warsztatem pisarskim, przede wszystkim zaś ukoić skołatane nerwy i uporządkować swoje życie. Gdy to wszystko mu się udało, napisał „Boską Komedię”, która stała się prawdziwym arcydziełem, nie tylko wychwalającym wyidealizowany obraz ukochanej kobiety, ale też podejmującym ważne problemy związane z chaosem współczesnego poecie świata, w którym zarówno cesarstwo, jak i papiestwo, dawały najgorsze możliwe wzorce postępowania i nie wywiązywały się ze swych powinności.

Inspiracji dla „Boskiej Komedii” mogło być wiele. Kalikst Morawski, zbierając informacje na ten temat, zauważa, że mogły to być zarówno doktryny ówczesnych mistyków, jak i wzorce czysto literackie. Wśród nich silny wpływ na dzieło Dantego miała bez wątpienia Biblia oraz dzieła starożytnych mistrzów: Wergiliusza, Owidiusza i Horacego. Znane Dantemu były także legendy i hagiografie średniowieczne, które również mogły mieć wpływ na jego dzieło. Nie do końca oczywistą, ale jednak nie bezpodstawnie wysnutą hipotezą jest koncepcja, wedle której na „Boską Komedię” miały mieć wpływ także teksty arabskie.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu rozgrywa się w alegorycznej przestrzeni Piekła, Czyśćca, Raju oraz częściowo na powierzchni ziemi w nieokreślonym jednak miejscu. Czas akcji jest natomiast bardzo precyzyjnie podany, jest to okres od nocy wielkoczwartkowej (25 marca lub 7 kwietnia), aż do czwartku po Wielkiejnocy 1300 roku.

Motywy

Motyw miłości do Beatrice jest jednym z głównych motywów towarzyszących twórczości Dantego od samego początku. Jest ona silnie wyidealizowana, a sama postać ukochanej to synteza dobra, piękna i czystości. Dlatego też miłość Dantego do Beatrice jest również czysta, platoniczna.

Motyw miłości ludzkości realizowany jest w postulacie ukazania wszystkim współczesnym poecie ludziom, którzy w politycznie trudnych czasach, bez właściwych wzorców, zbłądzili, drogi do pełnego zbawienia.

Interpretacja

Bazą dla wydarzeń przedstawionych w „Boskiej Komedii” są realne zdarzenia. Zaliczają się do nich zarówno miłość Dantego do własnej sąsiadki, Beatrice, jak i fakty o znaczeniu politycznym, towarzyszące realnemu życiu Dantego. Na tym fundamencie buduje poeta alegoryczną wizję Piekła, Czyśćca oraz Raju, posługując się swoją nieposkromiona fantazją. Widzimy więc zupełnie symboliczne sylwetki Pantery, Lwa i Wilczycy, będące uosobieniem rozpusty, pychy oraz chciwości, obok postaci mitycznych (Odyseusz, Minotaur, Jazon), osobistości świata antycznego (Wergiliusz, Brutus, Katon) oraz florentczyków współczesnych poecie (Ciacco, Farinata degli Uberti).

Dzieło Dantego zaskakuje wyjątkowym kunsztem poetyckim. Znajdziemy tu wyszukane metafory, rozliczne parafrazy, a na szczególną uwagę zasługuje wyjątkowe wyczucie języka, dostosowanego do charakteru postaci, która się wypowiada. Sama też kreacja bohaterów, jako skomplikowanych typów osobowościowych, zadziwia i sprawia, że z perspektywy czasu wciąż bardzo dobrze czyta się „Boską Komedię”.

Opisy bohaterów

Dante to główny bohater i narrator utworu. Pomimo tego, iż poemat poświęcony jest jego ukochanej, Beatrice oraz problemom o charakterze społeczno-politycznym, to jednak głównym motywem tekstu jest nawrócenie Dantego. Poznajemy go na początku jako człowieka zagubionego w matni grzechu, symbolizowanej przez las, z której udaje mu się wydostać wyłącznie dzięki wędrówce przez Piekło, Czyściec i Niebo. Widzimy go jako pilnego, pokornego słuchacza, który daje się prowadzić Wergiliuszowi, Beatrice i Bernardowi z Clairvaux przez poszczególne etapy wędrówki, a ich uwagi przyjmuje z pokorą i jak pilny uczeń z każdej wskazówki wyciąga właściwe dla siebie wnioski, które doprowadzą do jego przemiany duchowej. Z podziwem wypowiada się on o swoich przewodnikach, którzy stanowią dla niego ideały określonych cnót. W przeciwieństwie do pozostałych, eterycznych postaci występujących w utworze, Dante jest jedyną postacią żyjącą.

Beatrice znana z „Boskiej Komedii” jest wyidealizowanym odpowiednikiem największej życiowej miłości Dantego z młodzieńczych lat. Ponieważ realna Beatrice zmarła w młodym wieku, w tekście pojawia się wyłącznie jako eteryczna postać z zaświatów. Jest ona mieszkanką Raju, jako osoba cechująca się za życia największymi cnotami. Poznajemy ją jednocześnie jako postać niematerialną, uosobienie cnót i ideału kobiety oraz jako postać zupełnie fizyczną, piękną, delikatną dziewczynę:

Siedziałem w duchów wątpliwych przystani,
Gdy przyszła piękna, święta białogłowa,
Tak piękna, żem jej rzekł: „Rozkazuj, pani!„
Wzrok jej lśnił jaśniej niż gwiazda wschodowa;
Słodka i cicha była, i w mówieniu
Anielska (...).

Beatrice jest czułą opiekunką Dantego. To ona posyła Wergiliusza, by pomógł wydostać się Dantemu z odmętów grzechu, symbolizowanego przez ciemny las, w jakim znajduje się bohater na początku dzieła. Następnie też sama jest mu przewodniczką i wiedzie go niemal przed samo oblicze Boga, wyprowadzając Dantego z matni grzechu.

Wergiliusz pojawia się na początku poematu jako mglista zjawa, o niewyraźnych kształtach, co wskazuje na jego nieziemskie pochodzenie:

Już moje stopy w dół się obsuwały,
Gdy przed oczyma kształt się zjawił mglisty,
Jakby milczeniem długim spowietrzały.

Dowiadujemy się, że Wergili po śmierci przebywa w Przedpieklu, gdzie cierpi, nie będąc ochrzczonym i nie mogąc oglądać boskiego majestatu oraz nie mając szans na zbawienie. Otrzymuje on pozwolenie na przeprowadzenie Dantego przez Piekło i Czyściec i staje się jego przewodnikiem. Dla poety jest on autorytetem, mistrzem, dlatego z uwagą słucha jego wskazówek i wyciąga wnioski, które sprawiają, że u kresu wędrówki Dante może pozostać już sam. Do samego jednak końca cześć dla autora „Eneidy”, który jest w poemacie symbolem mądrości, nie słabnie ani na chwilę.