Makbet – geneza, czas i miejsce akcji, bohaterowie, interpretacja i motywy

Geneza

„Makbet” napisany został przez Szekspira najprawdopodobniej ok. 1606 r. Opowiedziana w dramacie historia ma swoje źródła w wydarzeniach historycznych, które autor poznał za pośrednictwem „Kronik Anglii, Szkocji i Irlandii” pióra Raphaela Holinsheda. Pojawia się w nich opis życia szkockiego króla - Makbeta - który pokonał w bitwie Duncana I, władcę wyniesionego na tron przy pogwałceniu prawa i zwyczajów. Niemal 20 lat później król został zwyciężony przez syna dawnego rywala - Malcolma.

Wersja wydarzeń przedstawiona przez Szekspira odbiega nieco od opisu zawartego w kronice, co może być spowodowane wieloma legendami, jakie narosły wokół postaci szkockiego władcy.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia ukazane w „Makbecie” rozgrywają się w XI stuleciu (czas panowania Makbeta to lata 1040 - 1057). Trudno natomiast określić ramy czasowe akcji dzieła. Przypuszczalnie zerwanie z zasadą trzech jedności mogłoby pozwolić autorowi na wybranie kilku epizodów z rządów Makbeta. Jednak nic nie wskazuje na to, by fabuła rozciągała się aż na 17 lat. Najprawdopodobniej więc w dziele Szekspira okres władania tego króla został znacznie skrócony.

Głównym miejscem akcji „Makbeta” jest Szkocja. Chwilowo wydarzenia przenoszą się też do Anglii. Bohaterowie działają głównie w zamkniętych przestrzeniach zamków i twierdz (zamek królewski w Forres, zamek Makbeta w Inverness, Fajf, Dunsinan oraz forteca króla Anglii). Za dodatkowe lokacje można uznać pola bitwy, wrzosowiska oraz pieczarę wiedźm.

Główni bohaterowie - charakterystyki

Makbet

Tytułowy bohater dzieła Szekspira pojawia się już na początku utworu, kiedy wspominają o nim czarownice. Zainteresowanie tajemniczych sił tym mężczyzną sugeruje, że jest człowiekiem odznaczającym się nieprzeciętnymi cechami i zdolnościami.

Makbet był dowódcą wojsk króla Dunkana i uczestnikiem wojny z połączonymi sił buntowników i najeźdźców. Ranny żołnierz, zdając władcy relację z pola bitwy, podkreśla jego wyjątkowe zdolności bojowe oraz wielką odwagę bohatera, dzięki której nieugięcie stawiał czoła wrogom, ostatecznie odnosząc zwycięstwo. Zaś sam władca wypowiada się o nim jako o wiernym słudze i wspaniałym kuzynie.

Pierwsza zmiana w postępowaniu Makbeta spowodowana jest ziarnem żądzy, które zasiały w nim czarownice. Te przerażające istoty nazwały go mianem przyszłego króla Szkocji, co obudziło olbrzymią ambicję bohatera i dało jej niezwykle silny bodziec. Od tego momentu bohater często przeżywa rozterki będące wynikiem ścierania się dwóch potężnych sił - pragnienia władzy oraz wierności swemu dobroczyńcy.

Ostatecznie górę bierze pragnienie władzy, nieustannie podsycane przez Lady Makbet. Wtedy tytułowy bohater daje się poznać jako człowiek bezwzględny i zdolny do wszystkiego. By osiągnąć upragniony cel, morduje Dunkana, a następnie każe wyeliminować dawnego przyjaciela i jego syna. Cechę tę umacniają w nim późniejsze przepowiednie wiedźm. Słysząc je, Makbet nabiera przeświadczenia o swej wielkości, czuje się niepokonanym, nikomu nie okazuje litości.

Jednak nie potrafi on pozostać niewzruszonym. Widma popełnionych zbrodni nawiedzają go, osłabiając jego psychikę. Pojawiają się chwile, w których Makbeta ogarnia lęk. Można nawet odnieść wrażenie, że żałuje popełnionej zbrodni, szczególnie w obliczu osamotnienia (po śmierci małżonki).

Tytułowy bohater dzieła Szekspira jest postacią wymykającą się jednoznacznej ocenie. Głównym argumentem świadczącym przeciw niemu jest opisana na kartach utworu zbrodnia. Warto jednak pamiętać, że idea ta narodziła się w jego umyśle dopiero po spotkaniu wiedźm, a początkowy niechęć zrealizowania jej została przełamana przy znacznym udziale Lady Makbet. W ten sposób, przez słabość charakteru i tendencję do ulegania innym, szlachetny i nieulękniony wojownik stał się godnym potępienia królobójcą.

Lady Makbet

Lady Makbet często uważana jest za jedną z najlepiej wykreowanych i najbardziej rozpoznawalnych postaci w historii literatury. Żona tytułowego bohatera tragedii Williama Szekspira pojawia się w scenie piątej, wygłaszając monolog zapowiadający krwawe wydarzenia.

Już na początku dzieła Lady Makbet może imponować silną wolą i nieugiętym charakterem. Jednak cechy te wykorzystuje, hołdując zbrodniczym zamiarom i żądzy władzy. Szybko okazuje się silniejsza, bardziej zdecydowana od męża i zaciekle pokonuje jego obiekcje, pragnąc stać się królową. Ponadto, wchodząc do komnaty, w której leżał martwy Dunkan, i fabrykując miejsce zbrodni, by podejrzenia spadły na służbę, wykazała się zimną krwią oraz odwagą. Docenił to także Makbet, o czym świadczą te słowa: Ródź tylko synów! Twój hart nieugięty / Mężów jedynie powinien kształtować!

Jednak z upływem czasu Lady Makbet znacznie zmienia swe postępowanie. Popełniona zbrodnia odciska piętno na jej psychice. Pojawiają się wyrzuty sumienia, które stopniowo stają się coraz silniejsze. Potężne uczucie lęku i strach oraz brak możliwości zaufania komukolwiek sprawiają, że bohaterka z wolna traci świadomość.

W ostatnim akcie Lady Makbet jest postacią żyjącą zupełnie poza sferą świadomości. Niczym w lunatycznym szale przemierza korytarze przerażającego zamczyska, krzycząc o zbrodni i uporczywie obmywając zbrukane krwią ręce. Ostatecznie popełnia samobójstwo, ponosząc okrutną i bolesną klęskę.

Pozostali bohaterowie – opisy

Banko – szlachetny i odważny rycerz, przyjaciel Makbeta. Wraz z tytułowym bohaterem spotkał trzy wiedźmy, od których dowiedział się, że zapoczątkuje królewską linię. Obrał on jednak inną drogę niż towarzysz, nie uciekając się do zbrodni. Gdy zaczął uświadamiać sobie postępek Makbeta, postanowił opuścić jego zamek, lecz wynajęci przez dawnego przyjaciela zabójcy okazali się szybsi.

Dunkan – prawowity władca Szkocji. Był mężczyzną w podeszłym wieku (dlatego nie mógł dowodzić armią), a powszechny szacunek, jakim cieszył się wśród tanów, świadczył najprawdopodobniej o jego wielkich dokonaniach z przeszłości. Sam Makbet – przyszły królobójca – wypowiadał się o nim pozytywnie, dostrzegając szczodrość, łaskawość i dobrotliwość króla, człowieka chętnie wspierającego wiernych poddanych.

Malkolm – syn Dunkana, przyszły następca tronu. Początkowo był oskarżony o zabójstwo ojca i salwował się ucieczką do Anglii. W rozmowie z Makdufem początkowo przedstawia się jako postać niegodna tronu, zepsuta i ulegającą żądzom bardziej niż Makbet. Dopiero później wyjawił tanowi Fajfu, że w ten sposób próbował wybadać, czy jego rozmówca nie jest nasłanym przez uzurpatora zabójcą. Malkolm to człowiek odważny, przebiegły i rozumny. Z wielką czcią patrzy na króla Anglii, w którym dostrzega wiele wspaniałych przymiotów.

Makduf – tan Fajfu, wierny stronnik króla Dunkana. To właśnie on znajduje zwłoki monarchy, co napełnia go gniewem i przerażeniem. Szybko uświadamia sobie zagrożenie, jakim dla całego kraju jest uzurpator i postanawia nie uczestniczyć w uczcie koronacyjnej, udając się do Fajfu. Stamtąd wyrusza do Anglii, by szukać pomocy w obaleniu tyrana. Makduf jest gorącym patriotą, który miłuje Szkocję i troszczy się o jej dobro. Odwaga i siła sprawiają, że nie lęka się żadnego przeciwnika. Ostatecznie pokonuje Makbeta, mszcząc się za utratę rodziny (zamordowanej z rozkazu tytułowego bohatera). Makduf był człowiekiem, o którym mowa w przepowiedni. Nie urodził się on w sposób naturalny, lecz został wyrwany z łona.

Trzy wiedźmy – najbardziej tajemnicze i niepokojące postaci ukazane w dziele Szekspira. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość zdają się nie mieć przed nimi tajemnic, trudno jednak określić, czy znają to, co zostało zapisane, czy mają możliwość kreowania jej poprzez wykorzystywanie ludzkich słabości i pragnień. Z łatwością wywierają zgubny wpływ na Makbeta, z kolei Banko nie daje się omamić ich słowami.

Hekate – wywodząca się z mitologii greckiej bogini czarów, magii i rozdroży. Wydaje się być potężniejszą od trzech wiedźm, które podporządkowują się jej żądaniom. Wielu badaczy ma wątpliwości, czy została umieszczona w dziele przez Szekspira. Znacznie bardziej prawdopodobna wydaje się wersja, że fragmenty z nią weszły do utworu później.

Motywy
Zbrodnia

Zabójstwo króla Dunkana daje początek panowaniu szaleństwa. Potworny uczynek Makbeta zaprzecza ludzkiej naturze, prowadząc ostatecznie do upadku tytułowego bohatera i jego małżonki. Chociaż wejście na tron miało w zamyśle dać tytułowemu bohaterowi siłę, prestiż i nieograniczoną władzę, sposób, w jaki to osiągnął, staje się jego przekleństwem, pozbawiając go trzeźwego osądu rzeczywistości i napełniając jego serce lękiem. Podobnie wyglądają losy Lady Makbet, która, by uciec przed nękającymi ją wizjami, popełnia samobójstwo.
Kara

Zbrodnia pociąga za sobą karę. „Makbet” ukazuje wielowymiarowość i nieuchronność tego procesu. Zanim głowa tytułowego bohatera zostanie oddzielona od jego korpusu, stanie on na krawędzi szaleństwa, będąc opuszczonym i samotnym. Niemal identycznie dzieje się z Lady Makbet, jednak ona sama wymierza sobie ostateczną karę, pozbawiając się życia.
Władza

Postępek Makbeta wynika z obsesyjnej wręcz żądzy władzy. Nie tylko on przejawia nadmierną ambicję, cecha ta uwidacznia się także w jego małżonce, która mobilizuje go do zamachu stanu. Jednak władza zdobyta w ten sposób nigdy nie da Makbetowi spełnienia. Inni bohaterowie wielokrotnie nazywają go tyranem, podkreślając fakt, iż trwający przy nim ludzie czynią to wyłącznie z przymusu. Kontrapunktem jest tutaj król Anglii, o którym Malkolm wypowiada się z olbrzymim podziwem. Jest to władca prawowity, namaszczony przez Boga, dlatego w jego królestwie dzieje się dobrze, a ludzie żyją w radości.
Kobieta

Trzy wiedźmy oraz Lady Makbet w znacznej mierze przyczyniają się do wyboru dokonanego przez tytułowego bohatera. O ile czarownice należy postrzegać raczej symbolicznie, o tyle postać żony uzurpatora wyraża nie tylko wielki wpływ, jaki kobiety wywierają na rzeczywistość, ale także podkreśla siłę i hart ducha nie zawsze idące w parze ze słabymi cechami płci. Wnioski może te są może nieco trywialne, lecz warto pamiętać o marginalizacji roli kobiet w średniowiecznej Europie. Dopiero rewolucja naukowa z XVI i XVII stulecia nieco poprawiła ich sytuację (jednak kobiety nadal nie miały dostępu do edukacji uniwersyteckiej itp.).

Negatywny obraz Lady Makbet należy odnieść także do motywu kobiety fatalnej (femme fatale), czyli kobiety manipulującej, wykorzystującej i podporządkowującej mężczyzn swoim celom.

Motyw wiedźmy/czarownicy

Trzy czarownice pojawiające się na wrzosowisku otwierają wrota prowadzące w mroczne rejony ludzkiego umysłu. Wyrażają najciemniejsze pragnienia, fascynacje i żądze, podkreślając przy tym, iż nawet najbardziej szlachetna i mężna postać może upaść. Odzwierciedlają one także posępną naturę świata, w którym zło często pokonuje dobro. Z drugiej jednak strony nie sposób pominąć ironiczny pierwiastek wprowadzony do dzieła za ich pośrednictwem. Ich niejasne i trudne w interpretacji słowa nie tylko budzą zło drzemiące w Makbecie (sposób, w jaki je odbiera), ale także prowadzą go do sytuacji odmiennych od tych, jakie sobie wyobrażał (np. Makbet staje się królem, lecz nie ma w nim potęgi, czuje lęk, wciąż obawia się nagłego końca).

Interpretacja

„Makbet” stanowi jedno z najważniejszych i najbardziej cenionych dzieł w dorobku Williama Szekspira. Przez ponad cztery stulecia wystawiania go na scenach narodziło się wiele interpretacji i sposobów odczytywania tego utworu. Z pewnością jest on materiałem wymagającym szerokiego i otwartego spojrzenia, ponieważ nadmierna koncentracja na pojedynczych aspektach może przysłonić inne wartości wpisane w dzieło.

Przedstawiona w tragedii historia nadmiernych ambicji i żądzy władzy, które prowadzą do ostatecznej klęski bohaterów i skutkują zamieszkami oraz wewnętrznym osłabieniem całego państwa, to wyraźna i mocna przestroga. Władza nie powinna być celem samym w sobie – chociaż przynosi pewne korzyści, ma także określone zadania. Tytułowy bohater nie czuje potęgi, nie budzi respektu. Zupełnie inaczej przedstawiony został władca Anglii – rezydent imponującego pałacu. Słowa Malkolma opisują go jako cudotwórcę leczącego swój lud z najbardziej przerażających chorób. Można więc odbierać je jako wyraźną metaforę dobrego władcy, dla którego los poddanych nie pozostaje bez znaczenia.

„Makbet” odsłania także mroczną naturę człowieka. Historia tytułowego bohatera, który był niegdyś szlachetnym, odważnym i lojalnym człowiekiem, stanowi krótką, lecz niezwykle dosadną relację z upadku postaci umacniającej swą pozycję kosztem innych. Łatwość, z jaką niedawno mianowany tan Kawdoru uległ wizjom roztaczanym przez wiedźmy, ukazuje niezwykłą moc pokus i mrocznych żądz, które odzywają się w każdym człowieku. Wolności wyboru powinna więc towarzyszyć odpowiedzialność.

Bogactwo motywów zawartych w dziele Szekspira otwiera je na wiele sposobów odczytań. Kluczowymi aspektami wydają się być jednak władza oraz zło, które naznaczyły drogę tytułowego bohatera, doprowadzając do upadku szlachetnego i mężnego rycerza.