Geneza, czas i miejsce akcji, motywy
Utwór został opublikowany w 1890 roku na łamach prasy. Miejscem akcji jest dom Mostowiaków, który znajduje się w Warszawie. Czas akcji określany jest na wiek XIX, a dokładniej jego drugą połowę.
Motywy, problematyka
Utwór to portret biedy w jej skrajnej postaci. Czytelnik ma okazję poznać rodzinę, która żyje ubogo, a dodatkowo spotyka ich choroba i późniejsza śmierć matki. Sytuacja domowa jest bardzo trudna. Kolejnym nieszczęściem jest utrata zleceń przez ojca.
Motyw biedy ukazany jest jako zjawisko, które wydaje się nie mieć rozwiązania. Ojciec, który nie może dostać pracy zmuszony jest do wyprzedawania wszystkiego, co tylko posiada. Jednak jest to rozwiązanie tymczasowe. Jasnym jest, że takie działanie musi mieć swój koniec – ich izba staje się miejscem pustym, a jednocześnie nadal brakuje im pieniędzy. Decyzja o sprzedaży szkapy jest tragiczna. Wiadomym jest, że pieniądze potrzebne są natychmiast, jednak sprzedaż konia oznacza skazanie się na brak jakiegokolwiek dochodu przez dłuższy czas. Mimo to, ojciec jest gotów podjąć ryzyko i sprzedaje towarzyszkę dziecięcych zabaw.
Dzieci ukazane w utworze, dotknięte biedą, zachowują się w sposób, który może się wydawać niezrozumiałym dla czytelnika. Malcy tracąc matkę, opłakują szkapę. Bieda wypacza ich pojmowanie rzeczywistości. Dzieci na podwórku przechwalają się nią. Jest ona zjawiskiem normalnym. Swoje uczucia przenoszą na konia, który jest towarzyszem zabaw.
Motyw śmierci pokazuje różne postawy wobec niej. Dzieci przejęte są bardziej losem konia, niż żałobą po matce. Ojciec zaś jest załamany odejściem kobiety, którą kochał.
Bieda to także przymus pozbycia się wszystkiego, co bliskie sercu. Widocznym było to nie tylko w przypadku szkapy, ale i harmonii, na której grał ojciec.
Charakterystyka bohaterów
Anulka Mostowiak – Matka całej gromadki dzieci, która jest bardzo chora. Podupada na zdrowiu ponieważ nie ma dostępu do dobrego jedzenia, a ponadto śpi w zimnej izbie. Jej choroba kończy się tragicznie, śmiercią.
Filip Mostowiak – Ojciec rodziny, który na początku traci pracę. Stara się on zapewnić byt rodzinie poprzez handel. Jest niezwykle oddany swej żonie i dzieciom.
Felek, Piotruś, Wicek – Dzieci Mostowiaków, które są niezywkle zaprzyjaźnione z ich starą, poczciwą szkapą.