Geneza, czas akcji
„Noce i dnie” to z pewnością największy sukces artystyczny polskiej pisarki, Marii Dąbrowskiej. Julian Przyboś deklarował wręcz: Kiedy chcę odetchnąć esencja polszczyzny w poezji, pochylam się nad „Panem Tadeuszem”, kiedy chce się napić ze strumienia polszczyzny w prozie - zanurzam się w „Noce i dnie".
Na powieść składają się cztery tomy, wydawane w latach 1931 – 1934. Zamiarem autorki było stworzenie sagi rodzinnej, ukazującej losy polskiej inteligencji na przełomie wieków. Część bohaterów bierze udział w powstaniu styczniowym, natomiast akcja kończy się w czasie trwania I wojny światowej. Trudno jest więc streścić tak obszerne, tak złożone dzieło –możemy co najwyżej wskazać główną oś fabuły, wokół której zawiązane są pozostałe wątki.
Bohaterowie, miejsce akcji, interpretacja
Osią ową są niewątpliwie losy małżeństwa Niechciców – Bogumiła i Barbary (z Ostrzeńskich). To specyficzna para. Bogumił jest typem szlachcica- pozytywisty, skupionego na dbaniu o rolę. To człowiek nieskomplikowany, pogodzony z losem. Barbara wychodzi za niego z rozsądku, jednak ciągle prześladuje ją wspomnienie pierwszej, nieudanej miłości. Kobieta nie potrafi pogodzić się z wiejskim i małomiasteczkowym życiem – ma ambicje intelektualne i kulturalne.
Dąbrowska wykorzystała te postacie, by ukazać postawy polskiej szlachty, jej dylematy i problemy. Na przykładzie losów Niechciców i Ostrzeńskich śledzimy deklasację części warstw posiadających i próby zaadaptowania się do zmieniającego świata, jakie podejmuje pozostała część. Widzimy przemianę szlachty w inteligencję – proces ten nie odbywa się jednak bez klęsk i frustracji, które uosabia postać Barbary.
Dąbrowska nie ogranicza się jednak do przedstawienia losów figur, symboli. Jej bohaterowie są żywi, pełni ludzkich marzeń i zmartwień. Niechcice nie są pustymi symbolami swojej klasy – przeżywają oni również własne, bardzo konkretne problemy. Zmagają się ze śmiercią pierworodnego syna (Piotra) oraz utracjuszostwem kolejnego potomka (Tomasza). Żadna z postaci nie jest jednoznaczna – ukochany Agnieszki, córki Niechciców, może być odważnym działaczem niepodległościowym, ale nie zmienia to faktu, że ma on podły charakter.
Akcja powieści dzieje się w fikcyjnym Kalińcu – łatwo jednak rozpoznać w tym mieście Kalisz (np. poprzez losy miasta w czasie I wojny światowej).
Przed wojną dzieło Dąbrowskiej nominowane było do nagrody Nobla. W 1975 roku Jerzy Antczak zekranizował film, który doczekał się nominacji do Oscara. Kilka lat później reżyser przedstawił również serial telewizyjny, oparty na powieści.