Maria Dąbrowska przedstawia losy familii Niechciów i Ostrzeńskich. Bogumił Niechcic pochodzi z rodziny powstańczej – majątek jego bliskich został skonfiskowany w ramach represji po 1863 roku. Z kolei Barbara Ostrzeńska to sierota. Jej ojciec ginie w wypadku, gdy ta ma kilka lat i matka z trudem wiąże koniec z końcem. Ma to dla dorastającej panny doniosłe konsekwencje – ukochany odrzuca ją, gdyż nie może liczyć na sute wiano. Barbara wychodzi więc za Bogumiła, jednak to typowe małżeństwo z rozsądku, pozbawione głębszych uczuć.
Bogumił jest starszy o kilkanaście lat, ale to człowiek o patriotycznych przekonaniach, co wzrusza Barbarę. Wzruszenie nieco przechodzi, gdy musi zajmować się chorym psychicznie wujem męża, a ich nowym domem okazuje się niewielkie mieszkanie administratora wiejskiego majątku. Kobieta ma intelektualne aspiracje, wiec cierpi z powodu prowincjonalizmu otoczenia.
Barbara coraz bardziej oddala się od Bogumiła, w czym niewątpliwie ma udział śmierć ich pierwszego dziecka, Piotrusia. Na szczęście na świat przychodzi córka, Agnieszka. Z biegiem lat pojawiają się kolejne dzieci – Emilia i Tomasz. Ciosem dla Barbary jest natomiast śmierć matki.
Barbara robi się coraz bardziej zgorzkniała. Nie potrafi docenić starań Bogusława, na każdy ciepły gest reaguje awanturami. Również dzieci sprawiają problemy rodzinie – zwłaszcza syn Tomasz, który podkrada rodzicom pieniądze. Z biegiem czasu Tomasz degeneruje się coraz mocniej i wyrasta na utracjusza i bawidamka. Oczywiście nie cieszy to surowych i rozmiłowanych w ideałach patriotycznych rodziców. Agnieszka wiąże się z działaczem niepodległościowym (Marcin Śniadowski), jednak i to nie okazuje się tak pozytywne, jak mogłoby się wydawać. Mimo zaangażowania ideologicznego, jej mąż jest bowiem osobą o paskudnym charakterze. Agnieszka szybko zostawia Marcina i małżeństwo znajduje się w nieformalnej separacji. Szczęścia w miłości nie ma również Emilia – rodzice jej narzeczonego odmawiają zgody na ślub młodych.
Bogumił umiera przed wojną. Emilia i Tomasz roztrwaniają powoli majątek Niechciców. Agnieszka znów jest z Marcinem i razem działają na rzecz niepodległości Polski. Utwór kończy się opisem wybuchu I wojny światowej i zniszczenia Kalińca (fikcyjne miasto, wzorowane na Kaliszu).
Plan wydarzeń:
1. Historia Bogusława.
2. Historia Barbary.
3. Ślub.
4. Narodziny i śmierć Piotrusia.
5. Przyjścia na świat kolejnych potomków Niechciów.
6. Dorastanie i degeneracja Tomasza.
7. Nieszczęścia małżeńskie Agnieszki.
8. Zgorzknienie Barbary.
9. Śmierć Bogusława.
10. Początek I wojny światowej, załamanie starego świata.