Świętoszek – geneza, czas i miejsce akcji, interpretacja, bohaterowie

Geneza, czas i miesjce akcji

Sztuka „Świętoszek” („Tartuffe ou l'Imposteur” – „Tartuffe albo świętoszek") została wystawiona po raz pierwszy w 1664 roku. Wzbudziła olbrzymie kontrowersje, bowiem hierarchia kościelna i część widzów uznała ją za atak na religię. Doszło do tego, że arcybiskup Paryża groził ekskomuniką każdemu, kto ogląda lub czyta komedię Moliera – oczywiście sam autor także był zagrożony. Znalazł on jednak protektora w osobie króla Ludwika XIV, któremu sztuka się spodobała. Jednak naciski kleru i stowarzyszeń religijnych zmusiły władcę do zakazania dalszego wystawiania „Świętoszka” – co jednak ważne, w uzasadnieniu wyroku podkreślał on, iż uznaje intencje Moliera za czyste, samą zaś sztukę za moralnie niewinną. Jednak, dodawał król, osoby niewyrobione intelektualnie mogą nie pojąć przesłania utworu i uznać go za pamflet na Kościół. Mimo zakazu, nadal grano komedię na zamkniętych przedstawieniach dla arystokratów. Po kilku latach skandal przycichnął i „Świętoszek” znów wrócił do szerszej widowni.

Interpretacja, bohaterowie

Komedia Moliera jest satyrą na hipokryzję religijną i źle pojętą dewocję. Bohater tytułowy, Tartuffe, przedstawia się jako osoba bardzo pobożna. Swoim pełnym namaszczenia zachowaniem w kościele zwrócił uwagę Orgona – ten zaś przyjął go do swojego domu. Nie mając grosza przy duszy, Tartuffe chętnie korzysta z gościny i owija sobie gospodarza wokół palca. Obmawia członków jego rodziny i zwraca uwagę na ich nieprzystojne zachowanie – w ten sposób powoli zraża Orgona do jego bliskich. Domownicy dostrzegają to, na co nie zwraca uwagi gospodarz – że mimo pozorów ascezy i mówienia o włosienicy, Tartuffe lubi wygodne życie. Służąca Doryna opisuje jego zachowanie:

Wieczerzał z wielkim apetytem
I z nabożnym skupieniem w sposób dosyć łatwy
Wsunął barani comber i dwie kuropatwy
[…]
Po wieczerzy czując senność błogą,
Od stołu do sypialni przeszedł chwiejną nogą
I sprawdziwszy, czy pościel dość dobrze wygrzana,
Legł w łóżku i bez przeszkód przespał aż do rana.

Tartuffe jest też mściwy i pragnie żony swojego dobrodzieja. Jego podeście do moralności najlepiej oddają słowa: wcale ten nie grzeszy, kto grzeszy w sekrecie. Na końcu sztuki hipokryzja Tartuffe’a zostaje zdemaskowana – okazuje się, że od dawna wiódł żywot oszusta i trafia do więzienia.

Orgon to człowiek dzielny – w młodości wsławił się bohaterskimi czynami.

Był to wprzód człowiek z duszą roztropną i godną,
W służbach króla okazał tęgość niezawodną —
Teraz, odkąd Tartufem swym przejął się cały,
Od tego czasu chodzi niby ogłupiały:
Nazywa go swym bratem, miłuje go bardziej
Niż własną matkę, przy nim żoną, dziećmi gardzi;
To dziś tajemnic jego powiernik jedyny,
Jego zdaniem kieruje się każdej godziny

Kleant, szwagier Orgona, opisuje go słowami:

I z wszelką miarą jesteś wciąż w niezgodzie wiecznej
Umysł twój zdrowej prawdy nie umie być sługą
I wraz z jednej przesady już rzucasz się w drugą.

Kiedy Orgon dowiaduje się o podłości Tartuffe’a, postanawia być wrogiem wszystkich ludzi religijnych. Dopiero rodzina musi mu przypomnieć, że nie wolno wszystkich oceniać po jednym przypadku i że potrzeba trochę więcej umiaru. Orgon przyjął od swojego dawnego przyjaciela szkatułkę z dokumentami – przyjaciel był buntownikiem, wiec przechowanie tych papierów może być uznane za zdradę stanu. Tartuffe donosi o tym władzom, jednak Orgon zostaje ułaskawiony w uznaniu ongisiejszego męstwa.

Kleant to brat Elmiry, żony Orgona. Jest głosem rozsądku, zawsze doradza rozwagę – niestety nie jest on słuchany przez szwagra. Nawet matka Orgona docenia jego zalety, chociaż jest jeszcze bardziej pogrążona w dewocji i hipokryzji niż syn.

Inną istotną postacią jest pokojówka Doryna. Prawdopodobnie to najbardziej inteligentna osoba w sztuce – potrafi zarówno przejrzeć zakłamanie Tartuffe’a, jak i pogodzić zakochaną parę (Mariannę, córkę Orgona i jej narzeczonego, Walerego). Doryna ironicznie komentuje to, co się dzieje na scenie, a przy okazji przygotowuje (nieudany ostatecznie) plan odwiedzenia Orgona od wydania Marianny za Tartuffe’a. Istotną postacią jest również Damis, syn Orgona – to osoba „w gorącej wodzie kąpana” i na widok nieprawości chętnie sięga po szpadę.

„Świętoszek” to po dziś dzień aktualna i zabawna satyra na osoby, które dają się zwieść pozorom i wierzą w udawaną moralność.