Droga do Rosji – interpretacja

„Droga do Rosji” to poemat rozpoczynający „Ustęp” trzeciej części „Dziadów”. Fragment ten znacznie odróżnia się od samego dramatu, głównie ze względu na to, iż ma charakter epicki (często określany jest jako poemat podróżniczy) oraz brak wyraźnej łączności fabularnej.

Krajobraz
Przedstawiony w tekście opis krajobrazu jest niezwykle wyrazisty. Dziki, pusty i pokryty śniegiem kraj (Oko nie spotka ni miasta, ni góry, / Żadnych pomników ludzi ni natury; / Ziemia tak pusta, tak nie zaludniona) wywiera na wędrowcu olbrzymie wrażenie, wręcz przytłacza go. Dla kontrastu przywołana zostaje zamierzchła historia - czas, w którym ziemie te wydały wiele narodów (A przecież nieraz książka ukradziona / Lub gwałtem wzięta, przybywszy z zachodu, / Mówi, że ziemia ta nie zaludniona / Już niejednego jest matką narodu).

Następnie pejzaż porównany zostaje do czystej karty, na której głoski układać mogą zarówno Bóg, jak i odwieczny wróg Stwórcy. Wśród monotonnej bieli szaleją wiatry, odrywając bryły śniegu i rzucając nimi.

W kolejnym fragmencie pojawia się opis ludzi zamieszkujących tę krainę. Nie ma ich wielu, a znacznie łatwiej niż ich samych dostrzec można ślady ich działalności, czyli porąbane drzewa, ściany budynków. Narrator zwraca uwagę na ich wielką siłę, wspaniałe zdrowie. Podkreśla jednak, że twarz każdego jest jak ich kraina, / Pusta, otwarta i dzika równina. Opisowi towarzyszy refleksja nad duszą tych ludzi, która porównana zostaje do gąsienicy. Narrator zastanawia się, co stanie się, gdy zaświeci słońce wolności - Czy motyl jasny wzniesie się nad ziemię, / Czy ćma wypadnie, brudne nocy plemię?

Po drogach przecinających ten zapomniany, surowy kraj przemieszczają się wojska carskie. Bardzo wyraźnie podkreślone zostaje ich zróżnicowanie etniczne - obok litewskich chłopów znaleźć można zarówno Mongołów, jak i niemieckich oraz francuskich oficerów. Wszyscy zmierzają przed siebie, by walczyć z północą, lecz, jak podkreśla narrator, nikt tak naprawdę nie wie, dokąd się udaje.

W ostatnim fragmencie opisana zostaje droga kibitek zmierzających prosto do Petersburga. Wszyscy ustępują im na traktach, przepuszczając je i zastanawiając się, dokąd zmierzają więźniowie, kto siedzi na kibitkach, kim jest dumnie patrzący mężczyzna ułożony w słomie. Jednak ku zdziwieniu oglądających wiezieni wcale nie byli arystokratami, dowódcami. Większość z nich to jedynie niewinne dzieci i młodzi ludzie.

Kraina opanowana przez cara

Niezwykle rozbudowany i wielowarstwowy opis krajobrazu ukazuje tę krainę jako dziką, nieprzyjazną człowiekowi i niemal niemożliwą do okiełznania. Jednak car, kreśląc palcem po mapie, wytyczył biegnące przez nią drogi (równając przy tym z ziemią polskie wioski i zamki). To na jego rozkaz zastraszeni ludzie idą na pewną śmierć, przemierzając tę niegościnną okolicę i podążając w zupełnie nieznanym kierunku.

Chociaż sam cesarz jest daleko - w stolicy, do której zmierzają kibitki - jego władza zdaje się nieograniczona. Rządy terroru, jakie prowadzi car, porównywalne są z roztaczającą swe panowanie nad krajobrazem zimą. Czynią ją jałową i nieurodzajną, chociaż, co zostało zaakcentowane przez narratora, kiedyś rodziła ona wspaniałe i potężne ludy.

Być może jedyną siłą, której lęka się car, są właśnie polscy patrioci. Sposób ich transportu do stolicy mógłby sugerować, że w wozach znajdują się generałowie, oficerzy i przedstawiciele arystokracji. Jednak do Petersburga pędzą kibitki wiozące pochodzących z Litwy i Polski chłopców, którzy, niczym ziarno z bajki Żegoty, zostaną zagrzebani w odległych krainach carskiego imperium.