„Pomnik Piotra Wielkiego” to czwarty fragment wchodzący w skład „Ustępu” trzeciej części „Dziadów” Adama Mickiewicza. Pielgrzym, przybywszy do Petersburga, staje naprzeciwko wspaniałego monumentu, przyglądając się sylwetce twórcy wielkiego imperium, wielkiego polityka i dowódcy. Jego towarzysz – nazwany wieszczem ruskiego narodu – rozpoczyna swą opowieść o charakterystycznym elemencie miejskiego krajobrazu.
Dwa pomniki
Już na początku młodzieniec wskazuje na wielkość cara, który dosiada Bucefała (ulubiony koń Aleksandra Wielkiego), a staje na kawałku fińskiego granitu, ponieważ w ojczyźnie jemu nie dosyć przestronne. Odziany jest w rzymską togę, co stanowi kolejne nawiązanie do wielkiego imperium. Nad procesem budowy czuwała zaś caryca Katarzyna.
Następnie ruski wiesz porównuje postać Piotra Wielkiego do Marka Aureliusza. Rzymski cesarz także został uwieczniony w formie konnego pomnika, lecz jego wizerunek odróżnia się od cara. Wielki filozof, ustabilizowawszy sytuację w kraju, dzielnie i skutecznie stawiał opór barbarzyńskim najeźdźcom. Tym zaskarbił sobie sympatię poddanych (po śmierci był wręcz ubóstwiany), co sprawia, że w opowieści młodzieńca jawi się jako dobry ojciec całego narodu. W jego sylwetce ukazanej na pomniku dostrzega on myśl o szczęściu państwa, gest powitania oraz rękę ułożoną w taki sposób, by panować nad rumakiem. Jednak zwierze pod wpływem jeźdźca nabiera świadomości – wie, że wiezie na grzbiecie wspaniałego męża, dlatego zachowuje spokój, stąpając równym krokiem. Mówca kwituje to w taki sposób: Zgadniesz, że dojdzie do nieśmiertelności.
Zupełnie inaczej przedstawia się Piotr Wielki, który zdaje się pędzić przed siebie, tratując wszystko, co stoi na jego drodze. W opinii towarzysza Pielgrzyma stracił on panowanie nad wierzchowcem, być może za chwilkę skoczą i rozlecą się na kawałki, co jednak się nie dzieje. W ostatnich słowach pojawia się zapowiedź słońca wolności i ciepłego wiatru zachodniego, a po tych wizjach pada pytanie retoryczne: I cóż się stanie z kaskadą tyraństwa?
Kontrast
W opowieści ruskiego młodzieńca wyraźnie uwidacznia się kontrast kultury rzymskiej ze wschodnią. Marek Aureliusz – stoik, dowódca i wybitny polityk – symbolizuje spokój, harmonię, czujność i szczęście poddanych. Postawiony przy nim Piotr Wielki jawi się jako porywczy i gwałtowny, zaś mieszkańcy jego imperium zdają się być ludźmi dzikimi, nieokrzesanymi. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że nad wszystkim góruje brutalna sylwetka cara, która wciąż oddziałuje na cały kraj.
Zapowiedź końca
Pomnik Piotra Wielkiego ulokowany został na skale, tuż obok brzegu. Przez to sprawia wrażenie, że zaraz runie w otchłań. Jednak towarzysz Pielgrzyma nie ma wątpliwości – monument obecny jest w Petersburgu od wieku i wciąż stoi. Mimo to wciąż wierzy on w zmianę, która doprowadzi do runięcia kaskady tyranii.