Dziady cz. III jako dramat romantyczny i narodowy

Trzecia część „Dziadów” Adama Mickiewicza jest dziełem wyjątkowym, zajmującym szczególne miejsce w rodzimym dorobku kulturalnym. Utwór, ze względu na tematykę, często nazywany jest dramatem narodowym, zaś ze względu na formę i kompozycję uznaje się go za prawdziwe arcydzieło dramatu romantycznego.

Jak nadmienia w przedmowie sam autor - przyświecającą mu koncepcją była próba napisania tekstu, który stanie się wierna pamiątką bolesnego okresu. Przy tym nie dążył on do wzbudzenia litości w Europie, nie czuł także potrzeby budzenia w rodakach niechęci do dobrze znanego im nieprzyjaciela. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że owa pamiątka stała się także trafnym i dobrze skomponowanym studium ówczesnego społeczeństwa oraz, dzięki koncepcji mesjanistycznej, próbą podniesienia narodu na duchu, szczególnie w kontekście klęski powstania listopadowego.

Trzecia część „Dziadów” dostarcza wielu informacji na temat mieszkańców wchłoniętej przez zaborców Rzeczpospolitej. Konformizmowi i oportunizmowi lojalistów (poplecznicy cara – Pelikan, Doktor) oraz ludzi obojętnych, godzących się na niebyt ojczyzny (np. tzw. towarzystwo stolikowe), przeciwstawiony zostaje gorący żar patriotyzmu, jaki wciąż rozpala serca większej części narodu.

Ze społeczeństwem ściśle wiąże się także koncepcja mesjanistyczna. W swej wizji ksiądz Piotr ogląda Polskę bezwzględnie osądzoną i prowadzoną na śmierć niczym Chrystus. Następnie jego oczom ukazuje się obraz jej zmartwychwstania. Cierpienie narodu nie jest więc pozbawione sensu; niczym nasiona z bajki Goreckiego przyniesie ono wspaniałe owoce, tworząc lepszy obraz świata.

Jako dramat romantyczny trzecia część „Dziadów” cechuje się niejednorodną, fragmentaryczną (każda scena może być rozpatrywana jako odrębna całość) i otwartą (losy bohaterów nie zostają ostatecznie rozstrzygnięte) kompozycją; zerwaniem z zasadą trzech jedności; obecnością licznych postaci i motywów fantastycznych; połączeniem scen komicznych (groteska) i tragicznych, podniosłych (patos); wyraźnym podziałem na płaszczyznę realną, w której rozgrywają się wydarzenia historyczne, i metafizyczną; kreacją bohatera romantycznego (Konrad) oraz synkretyzmem gatunkowym, co przejawia się we współistnieniu fragmentów lirycznych (Wielka improwizacja), epickich (bajka Żegoty, opowieść o Cichowskim) i dramatycznych (dialogi). Ponadto dzieło można uznać za niesceniczne, a więc nastręczające pewnych trudności w kwestii adaptacji – głównie ze względu na luźną kompozycję (brak związków przyczynowo – skutkowych) i wiele partii lirycznych. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż obecnie termin ten (niesceniczność) pełni jedynie rolę historyczną, gdyż współczesne realia umożliwiają przystosowanie do wymogów sceny niemal każdego tekstu.

Trzecia część „Dziadów” wpisuje się zatem w koncepcję dramatu narodowego, będąc jednym z najważniejszych rodzimych dzieł dotykających tej tematyki. W dodatku utwór Mickiewicza reprezentuje zbiór najważniejszych cech przynależnych gatunkowi, jakim jest dramat romantyczny.