Romantyczna koncepcja poety jako przywódcy narodu w Dziadach cz. III

Trzecia część „Dziadów” jest dziełem podejmującym niezwykle szeroką tematykę. Jednym z ważniejszych problemów pojawiających się w dziele Mickiewicza jest motyw poety, który ukazany został jako twórca operujący czymś więcej niż tylko materiałem słów oraz charyzmatyczny przewodnik, jaki, cechując się szczególną wrażliwością ducha, może stanąć na czele całego narodu, wskazać drogę jego członkom.

Wielka improwizacja jest sceną prawdziwie mistrzowską. Jej doskonała kompozycja oraz silny ładunek emocjonalny sprawiają, że na długo pozostaje w świadomości odbiorcy. Kreacja Konrada jako jednostki przerastającej ogół, wybijającej się ponad mieszkańców ziemskiego świata, stworzona została w oparciu o jego wrażliwość (Ja najwyższy z czujących na ziemnym padole) oraz szczególny talent, który został mu ofiarowany. Bohater – uzbrojony w ten oręż – staje naprzeciwko Boga, pragnąć rządu dusz oraz odsłonięcia przed nim tajemniczej wiedzy, jaka da mu możliwość wpływania na ludzi.

Konrad wyzywa Stwórcę na pojedynek nie po to, by udowodnić Panu swą wartość, lecz dlatego, iż pragnie szczęścia ludzi i odczuwa ich cierpienie (Nazywam się Milijon - bo za miliony / Kocham i cierpię katusze). Powodowany chęcią odmiany losu bliźnich odsłania on swoją apodyktyczność (Co ja zechcę, niech wnet zgadną, / Spełnią, tym się uszczęśliwią, / A jeżeli się sprzeciwią, / Niechaj cierpią i przepadną. / Niech ludzie będą dla mnie jak myśli i słowa, / Z których, gdy zechcę, pieśni wiąże się budowa), zdaje się gardzić nie tylko sposobem ukształtowania świata, ale także jego mieszkańcami. Jednak jego postawa, wyraźnie nacechowana prometeizmem, znajduje swe źródło w miłości do ludzi. Bohater dostrzega konieczność tego, by ktoś stanął na czele narodu, wzbogacił jego obraz o wartości, wskazał kierunek dążeń i marzeń. Konrad, posuwając się do bluźnierstwa, odmawia tej zdolności Bogu, przypisując Stwórcy jedynie przymiot mądrości.

Wystąpienie poety kończy się klęską. Pan nie odpowiada na jego słowa, pozostawiając go samotnym i przegranym. W wydarzeniu tym można dopatrywać się zmiany koncepcji poezji, która nastąpiła po klęsce powstania listopadowego. Dumny i pyszny pieśniarz zdaje się nie spełniać pokładanych w nim nadziei, chociaż działa w myśl szlachetnych idei. Nowa wizja zwraca się w stronę pokory, ciężkiej pracy popartej wieloma wyrzeczeniami. Słowa poety nadal muszą towarzyszyć narodowi, lecz nie mogą buńczucznie przeciwstawiać się ugruntowanemu porządkowi świata, ale raczej powinny stanowić próbę interpretacji, dostrzeżenia tego, co zdaje się ukryte przed oczyma ludzi nieobdarzonych zdolnością szczególnego, głębszego widzenia.

Konrad próbuje unieść na swych barkach ciężar znacznie przekraczający moc i talent, jakimi został obdarzony. Wbrew jego pragnieniom okazuje się, iż jednostka nie może podważyć odwiecznego porządku, nie może sprowadzić na ziemię boskiej cząstki, która dałaby jej szczególną moc. Fakt ten zmusza Konrada do wyruszenia w długą podróż, o jakiej mówi bohaterowie ksiądz Piotr. Jednak dalsze losy bohatera pozostają nieznane, chociaż jego kolejnym wcieleniem może być Pielgrzym pojawiający się w „Ustępie”. Postać ta, w czasie wędrówki w głąb Rosji, ogląda świat z zupełnie innej perspektywy, dostrzegając rzeczy dotychczas zakryte.