Trudna sztuka dorastania bohaterów romantycznych do czynu

Oświecenie przykładało szczególną wagę do mądrości i spokojnej, „zimnej” obserwacji rzeczywistości. Romantyzm stanął niejako w kontrze do tych postulatów. Jego przedstawiciele zachwycali się wielkimi czynami, wzywali do tychże czynów – czasem sami, jak w przypadku Lorda Byrona lub Adama Mickiewicza, próbowali ich dokonać. Nawet jeśli nie walczyli w danym momencie o wolność uciśnionych, to wiele miejsca poświęcali czynowi w swojej twórczości. By się o tym przekonać, wystarczy spojrzeć na „Kordiana” Juliusza Słowackiego i „Konrada Wallenroda” Mickiewicza. Oba te dzieła opisują dorastanie do wielkości – czy też próby dorośnięcia do niej.

Tytułowy Kordian to młodzieniec, który odczuwa pustkę wewnętrzną. Nieszczęśliwa miłość nie zachęca do bytowania na tym świecie, skłania go do (nieudanej) próby samobójczej. Jedynym sensem życia staje się dla Kordiana służba narodowi. To ona pozwoli zdobyć wielkość, o której chłopak marzy. Bierze on więc udział w spisku koronacyjnym i ma zgładzić cara Mikołaja wraz z rodziną. Wydaje się, że to jest ów czyn, o którym chłopak śnił, do którego tęsknił. Jednak w ostatniej chwili Kordian waha się przed rozlaniem krwi. Młodzieniec jest w stanie zaryzykować swe życie, jednak nie potrafi poświęcić honoru i sumienia.

Konrad Wallenrod to tak naprawdę Walter Alf, litewski chłopiec. Krzyżacy zamordowali jego rodziców, a on sam trafił pod skrzydła Wilhelma von Kniprode, rycerza zakonu. Jednak dowiedziawszy się o swoim prawdziwym pochodzeniu, Walter pragnie pomścić się na krzyżakach. By tego dokonać, musi być „lisem i lwem”, jak głosi pochodzące z Machiavelliego motto poematu. I faktycznie, Walter zachowuje swoją tożsamość w sekrecie i powraca do Malborka. Tam pnie się powoli po szczeblach kariery, aż zostaje wielkim mistrzem zakonu. To chwila, na którą czekał – wiedzie na zatracenie pułki krzyżackie, przyczyniając się do ugięcia potęgi Niemców. Walter wie, że jego postępowanie jest niehonorowe, niegodne rycerza. Wie, że ściąga na siebie wyrok za zdradę i śmierć. Wie wreszcie, że musi dla ojczyzny zrezygnować z miłości ukochanej kobiety. A mimo to nie decyduje się na rezygnację z zemsty.

Kordian i Walter/Konrad to dwaj bohaterowie, którzy próbują dorosnąć do wielkich dzieł, o jakich marzą. Udaje się to tylko Konradowi – jednak przypłaca on służbę ojczystej Litwie osobistą hańbą, stratą miłości i wreszcie śmiercią. W porównaniu z nim Kordian wydaje się postacią bardziej moralną, ale i dość żałosną – bowiem z jego buńczucznych deklaracji w gruncie rzeczy nic nie wynika.