Chłopi – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

Władysław Reymont pisał „Chłopów” w latach 1899 – 1909. Pierwowzorem dla miejsca akcji stała się prawdziwa wieś Lipce. W 1924 roku powieść ta została odznaczona Literacką Nagrodą Nobla.

Czas i miejsce akcji

Akcja powieści rozgrywa się we wsi Lipce, na Kujawach, w okolicach Łodzi. Wspomina się najbliższe miasto Tymów oraz Warszawę, dokąd Kozłowa jeździ, żeby adoptować dzieci z sierocińca. Jeśli chodzi o czas akcji, nie jest on dokładnie określony. Wiadomo, że wydarzenia rozgrywają się w ciągu 10 miesięcy – od września do czerwca i że jest to czas po powstaniu styczniowym.

Najważniejsze motywy

Motyw wsi – akcja powieści rozgrywa się na wsi, przedstawionej jako model wszystkich europejskich wiosek.

Motyw miłości i zdrady – jednym z ważniejszych wątków powieści są liczne romanse Jagny, a przede wszystkim jej związek z Antkiem Boryną i małżeństwo z Maciejem Boryną.

Motyw rodziny – powieść przedstawia dzieje chłopskiej rodziny Borynów, najzamożniejszych gospodarzy we wsi Lipce.

Problematyka

„Chłopi” Reymonta to wielka epopeja wsi. Autor przedstawił w powieści uniwersalny obraz wiejskiej kultury, obyczajowości i tradycji. Reymont pokazał niejako „wieś wsi” – Lipce stanowią ponadczasowy model każdej europejskiej wioski i jej charakterystycznych cech: szacunku dla pracy, religii i wspólnoty. Efekt uniwersalizmu pisarz osiągnął wpisując świat przedstawiony powieści w mityczny czas rytmu przyrody, wyznaczanego przez cztery pory roku. Bohaterowie „Chłopów” to ludzie mocno związani z naturą i jej odwiecznymi prawami. Niejednokrotnie przypominają oni mitycznych herosów uczestniczących w sakralnym rytuale obcowania z ziemią.

Bohaterowie:

Maciej Boryna

Maciej Boryna to jeden z głównych bohaterów powieści. Jest on najzamożniejszym gospodarzem we wsi Lipce, wdowcem wychowującym niepełnoletnią córkę Józię oraz ojcem Antka, a także żony kowala i żołnierza Grzeli. W momencie gdy rozpoczyna się narracja powieści, Boryna ma ponad sześćdziesiąt lat i myśli o znalezieniu sobie nowej żony. Jego wybór pada na najpiękniejszą dziewczynę we wsi, Jagnę Dominikową.

Boryna jest człowiekiem dość próżnym, ponieważ nie zastanawia się nad prawdziwymi uczuciami młodej dziewczyny, ale zakłada, że zamożność czyni z niego najlepszą partię. Maciej jest zdziwiony niewiernością żony i kiedy nakrywa ją z kochankiem, wpada w wielką furię. Szok Boryny potęguje fakt, iż rywalem okazuje się jego własny syn, Antek.

Boryna daje się poznać jako osoba porywcza i uparta. Jest najsilniejszym mężczyzną we wsi i wszyscy liczą się z jego zdaniem. Bez wątpienia bohater posiada również twardy charakter – wyrzuca Antka z domu, nie ugina się pod naciskami kowala i zawsze stawia na swoim. Z drugiej strony daje się wodzić za nos młodej dziewczynie i ofiarowuje jej więcej ziemi niż własnym dzieciom.

Warto zwrócić uwagę, że Boryna wykazuje wiele altruizmu. Pomimo kłótni z Antkiem, pomaga Hance w trudnej sytuacji. W powieści bohater przypomina postać mityczną. Jego zachowanie i historia przywodzą na myśl dzieje Menelaosa walczącego o Helenę. Ponadto Boryna, niczym mityczny heros, przewodzi chłopom podczas bitwy o las, a jego śmierć jest niezwykle patetyczna – umiera na polu, siejąc życiodajne ziarno.

Antek Boryna

Antek Boryna to syn Macieja Boryny i mąż Hanki. W jego osobowości przeważają raczej cechy negatywne. Antek nie jest dobrym synem, ani ojcem czy mężem, nie sprawdza się w żadnej z tych ról. Jego stosunek do własnego ojca jest ambiwalentny, Antek przede wszystkim pragnie odziedziczyć jego majątek, a ponadto uwodzi żonę starego Boryny. Z drugiej strony podczas bitwy o las w ostatniej chwili ratuje życie ojcu i zabija jednego z ludzi dziedzica.

W stosunku do swojej żony Hanki Antek jest wyjątkowo nieuczciwy. Nieustannie zdradza ją z Jagną, źle traktuje, a nawet bije. Mężczyzna w ogóle nie dostrzega poświęcenia małżonki i zostawia jej całą troskę o prowadzenie gospodarstwa i wychowywanie dzieci. Nawet kiedy Hanka jest w zaawansowanej ciąży, Antek nie interesuje się jej stanem i przysparza przykrości. Jagna jest z kolei dla bohatera jedynie przedmiotem pożądania seksualnego. Antek obmawia ją, a gdy cała wieś staje przeciwko dziewczynie, nie tylko jej nie broni, ale przyłącza się do bezlitosnego osądu, wypowiadając znamienne słowa:

W gromadzie żyję, to i z gromadą trzymam! Chceta ją wypędzić, wypędź ta; a chce ta Se ją posadzić na ołtarzu, posadźta! Zarówno mi jedno!”

Antek jest człowiekiem niedojrzałym, w swoim postępowaniu kieruje się jedynie emocjami. Kiedy ma ochotę, romansuje z Jagną, innym razem wraca do żony. Pracuje również tylko wtedy, gdy taki ma właśnie kaprys. Po wypędzeniu z domu przez ojca nie martwi się trudnym losem rodziny i wyrusza w świat.

Hanka Borynowa

Hanka Borynowa, z domu Bylica, to żona Antka. Jest to jedna z najbardziej interesujących postaci w powieści. Nie wiadomo bowiem, z jakiego powodu Antek ożenił się właśnie z nią, nie była przecież ani urodziwą ani zamożną dziewczyną. Hanka podczas trudnych wydarzeń przechodzi znaczącą przemianę. Początkowo jest dość pazerna i nie docenia tego, że wraz z mężem cieszą się przychylnością teścia. Dopiero kiedy Boryna wyrzuca ich z domu i w oczy rodziny zagląda prawdziwe ubóstwo, Hanka zmienia się.

Z kobiety uległej we wszystkim mężowi, staje się prawdziwą lwicą, walczącą o byt swojego stadła. Mimo zaawansowanej ciąży Hanka bardzo ciężko pracuje, zbiera chrust w lesie, przędzie wełnę dla organiściny, zajmuje się dzieckiem i całym gospodarstwem. Kiedy przypadkowo spotyka starego Borynę, wypowiada znamienne słowa: „Bieda łacniej przekuwa człowieka, niźli kowal żelazo”.

Trudną sytuację Hanki potęguje niewierność Antka, którą kobieta bardzo przeżywa. Wybacza jednak mężowi, a potem również i Jagnie. Co więcej, broni kochanki Antka przed obmową sąsiadów. Hanka jest kobietą niezwykle silną psychicznie. Dzięki niezłomnej postawie, udaje jej się wrócić do domu Boryny i przejąć pieczę nad całym rodzinnym majątkiem. Kobieta świetnie zarządza gospodarstwem, doskonale radzi sobie bez pomocy mężczyzn. Pomaga jej w tym typowo chłopska oszczędność, a nawet wrodzone skąpstwo.

Hanka wykupuje Antka z więzienia i postanawia ratować swoje małżeństwo. Mimo że w napadzie gniewu wyrzuca Jagnę z domu, przed pielgrzymką do Częstochowy przeprasza Dominikową i jej córkę.

Jagna Borynowa

Jagna Borynowa, z domu Pacześ, to najpiękniejsza dziewczyna we wsi Lipce. W momencie rozpoczęcia narracji powieści Jagna ma osiemnaście lat. Kobieta zachwyca swoją urodą wszystkich mężczyzn, jest wysoka, nosi długie jasne warkocze, ma piękne modre oczy. Jagna jest jednak przede wszystkim obiektem zainteresowania seksualnego. Żaden z jej licznych kochanków, nie darzy jej prawdziwym uczuciem. Wyjątkiem jest Mateusz, który jako jedyny ujmuje się za Jagną, kiedy cała wieś chce ją zlinczować.

Warto podkreślić, że Jagna jest osobą niezwykle wrażliwą i całkowicie wolną od chciwości. Jak sama mówi, nie interesują ją „grunta, zapisy i pieniądze”. Za starego Borynę wychodzi, ponieważ taka jest wola jej matki, a nie ze względu na jego majątek. W kłótni dziewczyna rzuca Hance pod nogi swój zapis morgów. Jagnę interesuje natomiast sztuka – zasłuchuje się w dźwięk kościelnych organów, płacze przy opowieściach Rocha, posiada talent plastyczny – potrafi wykonywać wspaniałe wycinanki czy pięknie krasić jajka. Wiadomo również, że Jagna lubi się stroić i przywiązuje wagę do obowiązującej mody.

Jagna zdecydowanie wyróżnia się na tle innych mieszkańców wsi. Nie wyznaje bowiem obowiązujących w Lipcach wartości – zamiast rozumem kieruje się przede wszystkim własną zmysłowością. W ramionach Antka i wójta szuka fizycznej rozkoszy. Co więcej, nie uważa, że czyni coś złego, wręcz przeciwnie sama czuje się pokrzywdzona.

Potrzeby duchowej więzi zaspokaja jej związek z Jasiem, synem organisty. Jagna musi jednak za swoje platoniczne uczucie zapłacić najwyższą cenę. Organiścina chcąc zemścić się na dziewczynie, doprowadza wieś do wykonania na niej samosądu. Jagna staje się kozłem ofiarnym – poniżona i pobita zostaje wywieziona z Lipiec na gnoju, w wyniku czego popada w obłęd.

Pozostałe postaci

W „Chłopach” pojawia się ponad 90 bohaterów. Oprócz członków rodziny Borynów do ważniejszych należą:

Bylica – ojciec Hanki; po spaleniu domu i popadnięciu w wielką biedę decyduje się na wyruszenie w świat na żebry

Dominikowa – matka Jagny, Szymka i Jędrzycha, kobieta namawia córkę do małżeństwa z Maciejem Boryną, nie zgadza się natomiast na związek Szymka z ubogą Nastką. Po wypędzeniu Jagny z Lipiec zamieszkuje wraz z nią w małej chatce Szymka.

Kuba Socha – parobek Borynów, w czasie powstania uratował życie bratu dziedzica. Kuba chcąc upolować sarnę dla karczmarza, zostaje postrzelony i umiera od ran podczas wesela Boryny z Jagną.

Kowal – zięć Macieja Boryny, nieustannie zabiega o zapis majątku dla swojej żony.

Mateusz – kawaler zakochany bez wzajemności w Jagnie; jako jedyny broni jej przed linczem wsi.

Wójt – żonaty mężczyzna piastujący najważniejszy urząd w Lipcach; w czasie romansu z Jagną defrauduje sporą sumę pieniędzy, co staje się pretekstem do samosądu nad dziewczyną.

Jasio – syn organistów, młody i wrażliwy chłopak, który w przyszłości, z woli matki, ma zostać księdzem; zakochuje się w nim Jagna. Przyłapany z dziewczyną przez matkę zostaje wysłany na pielgrzymkę do Częstochowy.