Lew, czarownica i stara szafa - opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

Lew, czarownica i stara szafa – to pierwsza część sagi „Opowieści z Narnii” autorstwa C. S. Lewisa, która ukazała się w 1950 r. Inspiracją dla Lewisa jak sam zaznacza był obraz fauna idącego z paczkami i parasolem przez zaśnieżony las. Obraz ten utkwił mu w pamięci i skłonił go do napisania baśniowej, fantastycznej opowieści o czworgu rodzeństwa, które przez zwykły przypadek zostaje przeniesione do bajecznej, wyimaginowanej krainy – Narnii.

Lewis pytany o niektóre sceny z książki nie potrafił wytłumaczyć ich pochodzenia. Obraz Łucji, która jako pierwsza rozmawia z Tumnusem w zaśnieżonym lesie pod parasolem towarzyszył mu odkąd miał zaledwie szesnaście lat. Lewis pisząc o Narnii, opierał się na własnych wyobrażeniach.

Pierwsza część cyklu „Lew, czarownica i stara szafa” spotkała się z krytyką Tolkiena. Zarzucał on autorowi, że w utworze nazbyt dużo elementów nie współgra ze sobą, jak np. wszechwładny lew i złe wiedźmy, mówiące zwierzęta i dzieci. Mimo braku uznania krytyków wszystkie części cyklu szybko zdobyły uznanie czytelników, którzy okazali zachwyt nad tak fantastycznie przemawiającym do wyobraźni wykreowanym światem.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu rozgrywa się podczas II wojny światowej. Czwórka rodzeństwa: Łucja, Piotr, Edmund i Zuzanna ucieka z bombardowanej przez Niemców Anglii i szuka schronienia na wsi u profesora Kirke. Zamieszkują w starym, opustoszałym domu, który położony jest w odległości 10 mil od najbliższej stacji kolejowej i 2 mil od najbliższej poczty. Zabytkowy dom usytuowany jest też w pobliżu gór i lasów.

Oprócz świata realnego w powieści ukazany jest też inny, fantastyczny świat Narnii, w jaki wkraczamy wspólnie z bohaterami przechodzącymi przez tajemne przejście w starej szafie. Kraina Narnii jest niezwykłym światem – od wieków pogrążona jest w zimie. Nigdy nie ma tu Bożego Narodzenia. Narnia obejmuje zasięgiem olbrzymi obszar od Latarni po wielki zamek Ker-Paravel nad wschodnim morzem. Rządzi tu zła Czarownica, przez którą Narnia skazana jest na wegetację, a jej mieszkańcy na wygnanie.

Motywy

Świat Narnii zamieszkują baśniowe stworzenia obdarzone niezwykłymi zdolnościami. Jest magiczny i pełen tajemnic. Autor kreując go czerpał z mitologii rzymskiej, ale również greckiej i germańskiej. Widać tu też motywy chrześcijańskie. Jest nim np. ofiara (Aslan), złożona za czyjeś życie. Dla niektórych Aslan symbolizuje postać Boga-Stwórcy.

W powieści poruszonych zostało kilka motywów. Najważniejszym z nich jest odwieczna i nieunikniona walka dobra ze złem. Motyw konfliktu dobra ze złem jest typowy dla baśni gatunku fantasy. Obie wartości ukazane zostały na zasadzie kontrastu. Autor głosi nam prawdę, że zawsze złe moce i siły ciemności zostaną przezwyciężone siłą miłości, przyjaźni, braterstwa i miłosierdzia. Dobro reprezentuje w powieści Aslan, ale też czwórka dzieci i inne stworzenia. Przywódczynią złych mocy jest Jadis – Zła Czarownica, która rządzi Narnią od stu lat. Jej niepodzielne rządy znajdują jednak kres wraz z przybyciem synów Adama i córek Ewy oraz Aslana. I choć pozornie wydaje się, że Aslan został pokonany (zabity przez czarownicę) i, że zło zatriumfowało, ostatecznie to dobro odnosi zwycięstwo, sprawiając, że kraina odzyskuje utracony spokój i wreszcie może się odrodzić. Do krainy po wielu latach powraca wiosna, zwiastując upadek i całkowitą klęskę sił zła i ciemności.

Drugim ważnym motywem jest motyw przyjaźni i wzajemnej pomocy. Czwórkę rodzeństwa łączy wyjątkowa więź i zawsze są gotowi na najwyższe poświęcenie, by w chwilach zagrożenia przyjść z pomocą. Dzieci zaprzyjaźniają się też z rodziną Bobrów i z panem Tumnusem. Ich przeciwieństwem jest Królowa, która nie ma przyjaciół, gdyż wszyscy się jej boją i wolą nie wchodzić jej w drogę.

Powieść pokazuje nam jak ważna jest w życiu rodzina, która się wspiera i na którą można zawsze liczyć. Tę niezastąpioną więź umacnia wspólne spędzanie wolnego czasu, kiedy to można opowiadać o tym, co się przeżyło, co nas martwi, co nam leży na sercu.

Baśń prezentuje nam również bardzo ważny motyw miłości i poświęcenia – rodzeństwo nie opuszcza siebie w potrzebie i wspólnie chce pokonać siły ciemności. Widzimy tu też motyw ofiary, którą dla dobra krainy musi ponieść Lew Aslan.

W „Lwie, czarownicy i starej szafie” ukazany został też motyw baśniowości. Narnia jest baśniową krainą, której twórcą był Aslan. Ludzie nie mają do niej dostępu, chyba, że przedostaną się przez tajemne przejście. Magia otacza Narnię zewsząd – można powiedzieć, że jest nią wypełniona – pełno tu magicznych stworzeń, mówiących zwierząt, faunów i olbrzymów, centaurów i smoków. Postacią magiczną jest też Biała Czarownica – Jadis uosabiająca siły zła i ciemności. Podczas jej rządów w krainie panuje wieczna zima. Wszystko czego dotknie jej magiczna różdżka natychmiast zamieniane jest w kamień. Czarownica posiada wielką moc, ale wszystko to czarna, zła magia, którą ostatecznie przezwycięża dobra i szlachetna moc i magia Aslana.

Problematyka

Czytając powieść „Lew, czarownica i stara szafa”, można zastanowić się nad kilkoma uniwersalnymi problemami. Możliwe staje się również snucie rozważań literackich, kulturowych i szukanie sensów uniwersalnych.

Tytułowy „Lew” symbolizuje siłę i potęgę. Jest królem zwierząt troszczącym się o innych. Taki jest też Aslan, który posiada magiczne zdolności. Posługuje się on jednak magią tylko w dobrych celach; tylko po to, by służyć innym. Jego siła wypływa z miłości i chęci pomocy w przeciwieństwie do złej i okrutnej czarownicy, która choć obdarzona cudowną magią i potężnymi siłami, to jednak wykorzystująca je w niegodziwych celach tylko po to, by zapanować nad ludzką wolą i uczuciami. Jej serce jest lodowate, a pozbawiona magicznej różdżki nie ma w sobie żadnej mocy i nie stanowi już zagrożenia. Konflikt między tymi przeciwstawnymi siłami jest najważniejszym problemem utworu. Lew walczy z Czarownicą i ostatecznie jego dobro, poświęcenie i pokora zwyciężają zło. W powieści ukazane są również inne pomniejsze walki – Edmund walczy z własnymi słabościami. Miłość i gotowość poświęcenia biorą górę nad jego urażoną dumą. Dochodzi do wniosku, że bycie złośliwym i dokuczanie innym (Łucji) nie popłaca i że nie można ranić czyichś uczuć. Zrozumienie tego dużo go kosztowało – musiał doznać upokorzenia, bólu i wstydu, ale w końcu przezwyciężenie jego słabości zostało nagrodzone.

W utworze poruszony został też problem dokonywania właściwych wyborów. Autor poucza nas, że zła decyzja pociąga za sobą trudne i czasami bardzo bolesne konsekwencje. Pan Tumnus chciał się uwolnić spod wpływu złej czarownicy. Liczył się z konsekwencjami, jakie może to ze sobą nieść. Powieść przekazuje nam naukę, że zawsze warto stawać po stronie dobra i o nie walczyć. Ci, którymi kierują szlachetne intencje zawsze wygrywają.

Jak się okazuje ważne jest to, po której stronie stajemy i jaką przyjmujemy postawę. Czy potrafimy się ugiąć, porzucić swą dumę i przyjmując szlachetną postawę walczyć w poświęceniu o dobro tych, których kochamy? Piotr, Zuzanna i Łucja są postaciami szlachetnymi, gotowymi poświęcić wszystko, by ratować fauna czy Edmunda. Kierują się miłością, współczuciem i braterską pomocą, dlatego w końcu zostają nagrodzeni i otrzymują Narnię we władanie. Pomagają sobie wzajemnie, by osiągnąć wspólną korzyść. Dobrymi postaciami są też państwo Bobrowie, którzy pomagają dzieciom spotkać się z Aslanem. On również reprezentuje siły dobra – pomaga uwolnić Edmunda. Rodzeństwo walczy z Czarownicą w słusznym celu – po to, by w Narnii zapanował upragniony pokój, a życie mieszkańców znów stało się szczęśliwe.

W powieści świat realny miesza się z fantastycznym. Do tego ostatniego wkraczamy, przestępując drzwi starej szafy. W baśniowej krainie wędrujemy śladami Lwa i Czarownicy. Utwór będący połączeniem mitu, legend i baśni wiąże też ze sobą fikcję realistyczną (wszystko, co ma znamiona prawdopodobieństwa) i fantastyczną (to, co nie ma takich znamion). Fikcją fantastyczną jest Narnia i jej mieszkańcy – gadające lwy, które potrafią umrzeć i zmartwychwstać, czarownice z magiczną różdżką, potrafiące zmieniać wrogów w kamienie.

Charakterystyka Aslana

Aslan – dziki, potężny lew. Syn Wielkiego Władcy-Zza-Morza. Król i Stworzyciel puszczy, który przybywa do niej, by zakończyć panowanie okrutnej Białej Królowej. Ma olbrzymią moc, ale używa jej w imię dobra i słusznych celów. Jego dobroć potrafi zdziałać cuda i odmienić wszystko wokół.

Aslan zdobył się na najwyższe poświęcenie. By wybawić Edmunda był gotowy ponieść śmierć z rąk Czarownicy. Przepełniała go pokora i odważnie szedł na śmierć gotowy na to, co go czeka. Jego klęska była tylko pozorna – upokorzony ponosi śmierć po to, by wkrótce zmartwychwstać i tym samym pokazać, że dobro zwycięża. Śmierć musi odwrócić wyrok na Aslana, przyznając mu rację jako temu, który nigdy nie dopuścił się żadnej zdrady. Aslan ginie męczeńską śmiercią za zdrajcę Edmunda. To dzięki jego ofierze na tronie w Ker-Paravelu zasiedli Synowie Adama i Córki Ewy, a mieszkańcy znów mogli powrócić do Narnii. Od tej pory znów zapanował tu ład, szczęście i spokój.

Aslan zjawił się znikąd i tak samo niespodziewanie zniknął. Musiał zatroszczyć się o inne kraje, w których również należało toczyć odwieczną walkę ze złem.

Charakterystyka Piotra

Piotr – najstarszy z czwórki rodzeństwa. Jest bardzo mądry, szlachetny i odważny, gotowy do poświęcenia (dobrodusznie przyjmuje część win Edmunda na siebie). Od św. Mikołaja otrzymał tarczę i miecz, którym walczył i pokonał wilka, broniąc swej siostry Zuzanny. Gdy dorósł stał się wysokim, barczystym mężczyzną i przyjął miano Piotra Wspaniałego.

Charakterystyka Edmunda

Edmund – młodszy z braci; jest dokuczliwy i złośliwy. Opowieści Łucji uznaje za zwykłe brednie, nie wierzy im, a nawet kpi i szydzi z siostry, którą ośmiesza przed rodzeństwem. Jest obłudny i niegodziwy. Okłamuje rodzeństwo i nie czyni starań, by wybawić je przed Złą Królową. Cechuje go też duża naiwność (wierzy Królowej i daje się jej omotać, ujawnia przed nią miejsce spotkania rodzeństwa przy Kamiennym Stole). Wobec rodzeństwa jest więc nielojalny i niesolidarny. W końcu jednak zmarznięty i wygłodzony po uwiezieniu przez Czarownicę staje w obronie niewinnych zwierzątek, które Czarownica za sprawą swej różdżki zamieniła w kamienne posągi. Ma świadomość, że źle postąpił, stając po stronie zła. Wiedząc o tym, czuje się upokorzony, zniewolony i opuszczony. Czuje, że wpadł w sidła Czarownicy i znikąd nie może liczyć na ratunek. Chciałby spotkać się z rodzeństwem mimo tego, że jest mu wstyd za to, co uczynił i trudno jest mu spojrzeć im w oczy.

Jednak stopniowo na naszych oczach dokonuje się przemiana Edmunda. Powoli zmierza ku dobru, choć droga ta wcale nie jest taka łatwa. Wymaga pokory, poświęcenia, wewnętrznej siły woli i przezwyciężania swej dumy i nazbyt wygórowanego mniemania o sobie. Edmund rozumie już, że za wszystko w życiu trzeba płacić i że musi ponieść wszelkie konsekwencje swego występku. Rozróżnia już dobro i zło, wie, jak bardzo się zawiódł samym sobą w momencie, gdy uległ złu i pozwolił, by nim zawładnęło; dał zwyciężyć swej pysze, zachłanności i chciwości. Na szczęście miał przy sobie rodzeństwo, które cechowała szlachetność, oddanie i gotowość do poświecenia. To za ich sprawą wyzwolił się spod jarzma złej i okrutnej królowej.

W podzięce za uratowanie walczył w armii przeciwko Królowej jednak został ranny. Udało się go uratować za sprawą czarodziejskiego eliksiru, jaki Łucja otrzymała od św. Mikołaja. Aslan mianował go nawet na rycerza. Chłopiec nigdy nie dowiedział się, jak wiele mu zawdzięcza.

Edmund zmienił się i stał się o wiele spokojniejszy i poważniejszy niż Piotr. Zasłynął z mądrych rad, a nazywano go Edmundem Sprawiedliwym.

Pozostali bohaterowie:

Zuzanna – jedna z czwórki rodzeństwa. Bardzo troskliwa, opiekuńcza i odpowiedzialna. Zuzanna była smukłą, pełną wdzięku dziewczyną o czarnych, opadających prawie do stóp włosach. Cechowało ją trzeźwe, rozsądne i praktyczne myślenie. Twardo stąpała po ziemi i była oparciem dla pozostałej trójki rodzeństwa. Była też rezolutna i pomysłowa.

Łucja – najmłodsza z rodzeństwa. Jako pierwsza wkroczyła do świata Narnii. Była niezwykle odważna, ale też bardzo wrażliwa i życzliwa wobec innych. Cierpliwie znosiła kpiny i szyderstwa Edmunda, który nie wierzył jej opowieściom na temat Narnii. Choć bardzo ją to bolało, to nie miała bratu za złe tych złośliwości i długo nie chowała w sercu urazy. Wszystko mu wybaczyła i pragnęła ocalić go przed wyrokiem Złej Czarownicy. Z wielkim szacunkiem odnosiła się do Aslana i zawsze była mu posłuszna. Aslan był dla niej autorytetem. Sympatią i życzliwością darzyła też pana Tumnusa i cieszyła się, gdy w końcu go odnalazła.

Profesor – w jego domku na wsi zamieszkuje czwórka rodzeństwa. Profesor Kirke ma już swoje lata. Ma białą brodę i siwą czuprynę. Przy pierwszym spotkaniu wygląda dość śmiesznie, ale od razu zdobywa sympatię i przyjaźń rodzeństwa. Dzieci bardzo go lubią i często przychodzą do niego po radę. Profesor zawsze starał się je zrozumieć. Nie deprecjonował wyobrażeń Łucji i dawał wiarę jej opowieściom. Sam starł się rozbudzać w dzieciach wyobraźnię i umiejętnie wprowadzać je w świat fantazji.

Biała Czarownica, Królowa Narnii – była wysoką, na swój sposób piękną kobietą o białej twarzy i czerwonych ustach. Jej duma, surowość i majestatyczna uroda raczej odpychały niż budziły podziw. Wywodziła się z rodu Dżinów i Olbrzymów. Narnię przemierzała w saniach zaprzężonych w renifery.

Na głowie miała koronę, a w dłoniach dzierżyła czarodziejską różdżkę, dzięki której mogła zamieniać wszystko w kamienne posągi. Była zła, bezwzględna, fałszywa i żądna władzy, dla utrzymania której potrafiła dopuścić się każdej niegodziwości. Znała doskonale ludzką naturę i potrafiła to umiejętnie wykorzystywać, by manipulować innymi i wpływać na ich myślenie. Łatwo wykorzystywała słabości innych do realizacji własnych celów. Bez trudu podporządkowała sobie Edmunda, kusząc go obietnicą wiecznego panowania nad całym światem. Kiedy udaje się jej zniewolić chłopca i uzależnić go od ptasiego mleczka, zmusza go też do sprowadzenia do pałacu pozostałej trójki rodzeństwa. Jest obłudna i zakłamana; w ogóle nie liczy się z Edmundem. Jest on dla niej tylko doskonałą przynętą, dzięki której będzie mogła zrealizować swe niecne plany.

Obawia się natomiast Aslana i przepowiedni, ale wie, że nie uniknie z nim walki. W walce używa swej różdżki, którą wykorzystuje po to, wywołać złe, mroczne i ciemne moce, Dzięki nim mogła zamieniać przeciwników w kamienne posągi.

Faun Tumnus – dziwna postać zamieszkująca królestwo Narnii. Posiada nogi kozła z kopytkami i prawdziwym ogonem. Nosił krótką, ostro zakończoną bródkę, a na głowie miał dwa małe różki. Jego domem była pieczara wykuta w czerwonej skale. Mieszkanko miał urządzone przytulnie; na podłodze leżał dywan, były tu też dwa foteliki. Na ścianie zaś wisiał portret fauna z brodą.

Kiedy po raz pierwszy spotkał Łucję od razu się z nią zaprzyjaźnił i przygotował dla niej podwieczorek. Podczas niego mógł bez końca opowiadać jej o nimfach, driadach tańczących z faunami, a także o szczęśliwym życiu w puszczy. Ubolewał nad tym, że dał się zaprzedać Królowej, stając się jej sługą i niewolnikiem. Teraz tego żałuje.

Ze łzami w oczach wspomina szczęśliwe dni i tęskni za prawdziwym latem, gdyż w Narnii panuje zawsze wieczna zima. Czarownica zmuszała go, by porywał dla niej dzieci, wcześniej się z nimi zaprzyjaźniając. Z tego powodu porwał Łucję, ale ostatecznie zrobiło mu się jej żal i pozwolił jej powrócić do domu. Spotkała go jednak za to kara i został uwięziony przez Białą Czarownicę.

Państwo Bobrowie – ich przytulny domek położony był na tamie; wypełniony był różnymi narzędziami murarskimi. Byli kochającym się małżeństwem i życzliwie przyjęli rodzeństwo i postanowili bezpiecznie zaprowadzić je na spotkanie z Aslanem. Dzieci szybko im zaufały. Pod ich opieką czuły się szczęśliwe i bezpieczne. Od razu też się z nimi zaprzyjaźniły.

Pan Bóbr – znał przepowiednię, po której spełnieniu Narnia znów mogłaby się odrodzić. Pragnął dla niej wolności, dlatego bez wahania prowadził rodzeństwo na miejsce spotkania z Aslanem, gdzie wznosił się osławiony Kamienny Stół. Pani Bobrowa była rozsądną kobietą i starała się wspierać męża. Była też ciepła, troskliwa i zaradna.

Olbrzym Grzmotołup – był dowodem na to, że nie wszystkie olbrzymy muszą być złe. Okazuje się być niezwykle towarzyski i pomaga dzieciom w walce z Białą Czarownicą. Należy do jednej z najbardziej szanowanych rodzin olbrzymów w Narnii. Był bardzo miły i przyjacielski; chętnie szedł innym z pomocą.