Geneza, czas i miejsce akcji
Czas akcji koncentruje się nie tylko na samym momencie powstania styczniowego, ale i na czasie przed nim, podczas którego dorasta młody bohater. Miejscem akcji jest przede wszystkim dom Antosia, niektóre wydarzenia mają też miejsce w centrum miasteczka oraz w okolicach, między innymi na uboczu, gdzie znajduje się dom rzekomego szpiega. Nowela została wydana w 1884 roku.
Problematyka
Walka przedstawiona jest w utworze w ciekawy sposób. Szereg bohaterów, którzy gromadzą się w domu Antka prezentuje różne postawy, a także i różny poziom wiedzy. Kasjer widocznie wykorzystuje wojnę do własnych celów. Wprowadza nawet w błąd co do swojego uczestnictwa w walkach, a dzięki temu zyskuje popularność.
Władek staje się jednym z uczestników walk. Widoczna jest rozpacz jego matki z powodu podjętych przez chłopaka decyzji. Kobiecie wydaje się, że wszystkie jej nadzieje, a także inwestycje w chłopaka były chybionymi. Mimo to, nie nakazuje nauczycielowi pisać do niego ze stanowczym zakazem udziału w walce.
Mały Antoś to dziecko, które konflikt widzi ze swojej perspektywy. Jest niezwykle ciekawskim, a nadejście wojsk jest dla niego oczekiwanym, niezwykłym wydarzeniem. Takie przedstawienie chłopca pokazuje także niezrozumienie dla walki. Maszerujący z różnych stron żołnierze wzbudzają w nim przestrach.
Wojna zdaje się też być początkowo czymś fascynującym dla dziecka, które gotowe jest ostrzyć swój miecz by ruszyć do walki.
Ważnym problemem, który poruszony został w utworze jest ten dotyczący rzekomej zdrady popełnionej przez starszego człowieka. Mężczyzna został wykluczony przez lokalną społeczność, zamieszkuje dom na uboczu, a na nim posiada stosowny napis. Jest atakowany gdy pojawia się w mieście, a i rodzina Antka niechętnie udziela mu gościny. Nikt jednak nie zna o nim prawdy. Okazuje się, że mężczyzna walczył za kraj. Jednak potem udał się na emigrację, choć nie oznaczało to zaprzestania pomocy z jego strony. Mimo to uważany jest za zdrajcę, a ten pogląd doprowadza do jego powieszenia.
Prawda o człowieku ujawnia się w sytuacji skrajnej i tego doświadcza rodzina Antka, która dowiaduje się, że to właśnie żyjący na uboczu mężczyzna ratuje Władka. Nowela oddaje zróżnicowanie postaw wobec powstania. W dobitny sposób podkreśla, jak odmiennym było postępowanie poszczególnych bohaterów. Pokazuje także jak zgubnym jest uleganie pokusie upraszczania i jak tragicznym w skutkach może się ono okazać.
Bohaterowie
Antek – Narrator całej noweli. Chłopiec niezwykle żywotny, skłonny do psot. Ciekawski, chętnie sprawdzający wszelkie plotki i pogłoski. Zafascynowany postacią szpiega, a później przejęty wydarzeniami wojennymi. Przedstawiający walkę z perspektywy malca.
Łukaszowa – Niania Antka, która gani go za złe zachowanie. Tłumaczy też dziecku różne wydarzenia, w tym dlaczego warto unikać szpiega.
Matka – Kobieta, w której domu bardzo często odbywają się różne spotkania. Samodzielnie wychowuje Antka, jest także matką Władka.
Władek – Brat Antka, który decyduje się wziąć udział w walkach. Wiadomo, że wcześniej wyjechał by się kształcić.
Nauczyciel – Pan Dobrzański, który udziela lekcji Antkowi. Okazuje się, że walczył on razem ze starszym mężczyzną.
Szpieg – Zdrajca, odsunięty przez społeczeństwo, zamieszkujący chatę na uboczu wsi. Okazuje się jednak być prawdziwym patriotą, który obrał inną drogę, za co został wyklętym.
Kasjer – próbuje zdobyć sławę na różne sposoby, donosząc, że zmarł na wojnie, a potem wydając zdrajcę w ręce władz.
Pojawiają się także postaci burmistrza, księdza czy panien, które odwiedzają matkę Antosia.