Streszczenie
Utwór rozpoczyna opis domu matki oraz okolicy. Pojawia się także postać siedmioletniego chłopca, którym jest sam narrator. Mówi on o nawyku chowania się za matką, która wydaje się niezwykle wysoka, gotowa do obrony swojego dziecka.
Kobieta była osobą niezamężną, jednakże dziecko postrzegało ją jako tę, która nie zaznała samotności. Wspomina on o licznych gościach odwiedzających kobietę. Narrator wspomina, że jako dziecko widział ducha ojca, a także był niezwykle ciekawy postaci brata i tego, co dzieje się w mieście.
Wspomina jeden wieczór, który jako mały chłopiec spędził z nianią. Kobieta zarzucała mu zbyt wesoły i skory do zabaw charakter. Mamka straszyła go postacią zamieszkująca okolicę. Chłopiec opowiada o swojej codzienności, a także o Panu Dobrzańskim – nauczycielu, który każdego dnia go nauczał, mimo szczerej niechęci ze strony chłopca.
Pan Dobrzański w swoich lekcjach przekazywał Antosiowi także wiedzę o miłości do bliźnich. Upomniał chłopca, że należy kochać wszystkich, poza tymi, którzy nas zdradzili. Skojarzyło mu się to z postacią, którą straszyła go mamka. Nauczyciel omawiał aktualne sprawy polityczne z matką Antosia i niemalże wdali się w kłótnie.
Narrator wspomina także świąteczne wieczory, podczas których grało się w różne gry. Podczas takich spotkań śpiewano także pieśni patriotyczne, choć lękano się podsłuchu. Burmistrz był przerażony tym procederem – obawiał się podsłuchu pod oknem, który mógłby sprowadzić na wszystkich kłopoty. Chłopiec wysłuchał pieśni kasjera, a następnie udał się spać.
Zbliżał się czas urodzin chłopca, a jego dom odwiedził kolega Władka, który miał na imię Leon. Cel jego wizyty był handlowy, jednak najbardziej pamiętnym epizodem z jego pobytu była piosenka, którą wykonał. Leon pojawił się raz jeszcze wraz z listem od brata oraz podarunkami. W tym pałaszem dla dziecka.
W niedzielę w kościele doszło do dziwnego zgromadzenia po mszy. Chłopiec zemdlał i jedyne co wiedział to to, że kasjer chciał by świadczono, że wyszedł on pierwszy. Podczas wizyty chłopca w mieście, widzi on tłum, który dopadł wysokiego mężczyznę. Za wszystko odpowiedzialny był kasjer, który szczycił się tymże faktem.
Łukaszowa wytłumaczyła Antosiowi, że tak traktowany był zdrajca. Wiedziony ciekawością malec zakradał się pod chatę, na której widniał napis: „Szpieg”. Mieszkaniec tego domu zawitał do Antosia nieco później. Podczas zimy, Władekek przyprowadził go do izby. Mówiono, że tego typu człowiek przynosi pecha. Mężczyzna pożegnał się i odszedł ze swoim chłopcem, nie doczekawszy się odpowiedzi.
Sukcesy Antosia w nauce zostały nagrodzone nowymi sankami. Zabawę przerwała mu jednak Łukaszowa. Powiedziała o wybuchu wojny. W domu oprócz nauczyciela był także burmistrz i ksiądz. Antosia poniósł wojenny zapał i uderzył Łukaszową, która wyśmiewała się z jego broni. Chłopiec nieco obawiał się, że za łatwo można go przewrócić, dokonywał więc pilnie pomiarów czy zdołał już urosnąć.
Okazało się, że i Władek postanowił wziąć udział w wojnie. Matka przesłała synowi błogosławieństwo w liście, choć niezwykle martwiła się jego decyzją. W chacie pojawiły się okoliczne panny, które narzekały na brak kawalerów. W tym samym czasie Kasjer podjął decyzję o wyjeździe na wojnę. Niedługo potem zaczęły przychodzić listy, w których doniesiono, że poległ on na froncie. Burmistrz jednak dostrzegał w tym rękę sprytnego kasjera. Obiekt zainteresowania niebawem powrócił do miejscowości.
Nadeszła wiosna, a bohater noweli zaczął spodziewać się czegoś niezwykłego. Pewnej majowej nocy, w okolicach jego domu pojawiło się wojsko. Następnego dnia pojawił się kasjer, opowiadający związaną z tym historię. Antoś kontynuował naukę pod okiem Dobrzańskiego, a w pobliżu wybuchła bitwa.
Kasjer chciał opuścić miasto, reszta bohaterów nie wiedziała co robić. Bitwa jednak zakończyła się. Wdrzwiach domu stanął szpieg, który okazał się być wybawcą Władka. Po rozmowie z Dobrzańskim okazało się, że zdrajca został źle oceniony. Walczył on razem z Dobrzańskim, a potem udał się na emigrację. Nie był jednak winny zdrady. Dzień później okazało się, że rzekomego szpiega wydał w ręce wojska kasjer. Nauczyciel chciał go pobić, jednak mężczyzna uciekł.
Udali się do mieszkania starca, w którym spoczywały jego zwłoki. Rodzina odmówiła pacierz za powieszonego niesłusznie mężczyznę.
Plan wydarzeń
1. Psoty siedmioletniego Antosia.
2. Nauka pod okiem Pana Dobrzańskiego.
3. Świąteczne wieczory spędzane ze znajomymi.
4. Odwiedziny Leona.
5. Zajście w kościele.
6. Pojawienie się zdrajcy w domu.
7. Wiadomość o wybuchu wojny.
8. List od Władka.
9. Rzekomy udział w wojnie kasjera.
10. Pojawienie się wojsk w mieście.
11. Bitwa.
12. Uratowanie Władka przez szpiega.
13. Omyłka rodziny.
14. Powieszenie mężczyzny.