Balladyna – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

„Balladyna” została napisana przez Juliusza Słowackiego w czasie jego pobytu w Szwajcarii, w roku 1834. Tragedię opublikowano w Paryżu, pięć lat później, a zwłoka ta spowodowana była najprawdopodobniej obawą autora przed zbyt wczesnym udostępnieniem dzieła (ze względu na obecną w nim ironię, co mogło zostać źle odebrane przez emigrantów).

Najważniejsze informacje dotyczące „Balladyny” zawarł Słowacki w poprzedzającym ją liście dedykacyjnym. Utwór miał stanowić część większego poematu w stylu Ariosta, który twórca chciał skomponować z sześciu tragedii. Głównym zamysłem towarzyszącym poecie w czasie prac nad tragedią było oderwanie dzieła od konkretnych realiów historycznych, co miało zaakcentować istnienie praw rządzących tymże procesem. W ten sposób rozwija Słowacki swą koncepcję historiozoficzną, unaoczniając odbiorcy pieczę, jaką nad dziejami sprawuje opatrzność.

Dzieło Słowackiego inspirowane było wieloma postaciami i utworami. Samoczynnie narzucającym się skojarzeniem są „Makbet” Szekspira oraz cała twórczość angielskiego mistrza, do której, zresztą, często odwoływano się w epoce romantyzmu. Z kolei sam motyw malin zaczerpnął autor z ballady napisanej przez Aleksandra Chodźkę - polskiego poetę doby romantyzmu. Intryga w tym utworze oparta zostaje właśnie na rywalizacji dwóch sióstr udających się do lasu po maliny: Dwa im dzbanki daj, / Niechaj idą w gaj; / Która więcej malin zbierze, / Tę za żonę pan wybierze, / Ta będzie panią. / (...) / Z gaju starsza córka wraca, / A młodszej nie ma. / Na jej czarnej brwi / Niby kropla krwi; / Któż wie, z jakiej to przyczyny, / Od maliny lub kaliny, / Może to nie krew.

Czas i miejsce akcji

Słowacki umiejscowił akcję Balladyny w okolicach jeziora Gopła. Przestrzeń tę trudno określić jednak jako świat realistyczny - jest to kreacja baśniowa, wypełniona czarami, urokami i tajemniczymi zdarzeniami. Czas to zamierzchła przestrzeń, poprzez wprowadzenie do dzieła Popiela III i Popiela IV można wywnioskować, iż jest to na poły legendarny okres poprzedzający uformowanie się państwa Polan.

Sama fabuła przebiega w sposób dynamiczny, a ukazane w tragedii wydarzenia rozgrywają się na przestrzeni 4 dni.

Interpretacja

Głównym wątkiem dzieła Juliusza Słowackiego jest historia tytułowej bohaterki. Gdy w chacie Wdowy pojawia się Kirkor, przed córkami kobiety otwiera się możliwość diametralnej odmiany swego życia. Jedna z nich zostanie małżonką wielkiego pana, pozna zupełnie inną stronę egzystencji. Presja, jaką wywiera na ambitnej Balladynie ta perspektywa, doprowadza ją do przekroczenia granicy moralności i popełnienia zbrodni. Widoczne są tutaj paralele między dwiema kreacjami tragicznych bohaterek - Lady Makbet i właśnie Balladyny. Obie, wstąpiwszy na drogę zbrodni, widzą w zabójstwach jedyny sposób na zamaskowanie mrocznej przeszłości i uchronienie się przed karą. W konsekwencji obie padają ofiarami swych czynów. Jednak w dziele Słowackiego olbrzymią rolę odgrywa ironia, ponieważ jego bohaterka sama osądza swoje uczynki, trzykrotnie skazując się na śmierć. Fakt ten można odczytywać jako manifestację poglądu, iż wina zawsze pociąga za sobą karę. Z drugiej strony los starszej córki Wdowy odkrywa prawdę o człowieku, pokazuje jego słabości, a także staje się refleksją nad tym, do czego jest on zdolny, by osiągnąć upragniony cel.

„Balladynę” wpisuje się w romantyczną historiozofię Słowackiego. Autor świadomie zrezygnował z obrazowania określonej epoki historycznej, malując świat przedstawiony baśniowymi barwami, oddalając go od rzeczywistości. Dzięki temu uniknął kontekstu historycznego, eksponując zarazem prawa obecne w historii i organizujące następstwa wydarzeń. Mechanizmem unaoczniającym ich działanie jest ironia. Każdy z bohaterów dzieła podejmuje określone dążenia, każdy ponosi klęskę. Nawet pozornie niepokonana, bezwzględna Balladyna zostaje zwyciężona - paradoksalnie dzieje się to w tym momencie, w którym wydaje się, że odniosła ostateczne zwycięstwo. Wykorzystanie tego mechanizmu miało posłużyć Słowackiemu do zarysowania wizji przyszłości ciemiężonego przez zaborców narodu polskiego. Przeszłość i teraźniejszość, analiza i uwydatnienie powtarzających się schematów miały dać świadectwo obecności opatrzności w procesie dziejowym.

W liście dedykacyjnym Słowacki zaznacza, iż rozsądek często skrytykowałby dzieło, uznał je za niedorzeczne (zaznacza się tutaj inny wymiar romantycznej ironii - stosunek autora do dzieła). Wszak królową zostaje chłopka, której drogę na tron obficie zrosiła krew. Dzieje się to niejako wbrew prawidłom historii, lecz spadający na bohaterkę piorun błyśnie i roztworzy mgłę dziejów przeszłości. Słowa te odczytywać można jako potwierdzenie prowidencjalizmu.

Bohaterowie

Balladyna - tytułowa bohaterka tragedii Juliusza Słowackiego jest córką ubogiej Wdowy. Mieszka wraz z matką i siostrą w niewielkiej i ubogiej chacie mieszczącej się nieopodal mostu.

Balladyna - piękna dziewczyna o białej cerze, ciemnych włosach i czarnych oczach - już od pierwszych scen z jej udziałem jawi się jako postać ambitna. Jednak cecha ta nie powoduje u niej dążenia do poprawy swego losu. Z niechęcią patrzy na matkę, siostrę i ich biedną chałupkę. Nie pali się także do pracy, niechętnie wychodzi do codziennych robót. Natomiast wielką wagę przykłada do urody, a w wolnym czasie spotyka się z synem organisty - Grabcem.

Bohaterka jest panną na wydaniu. Wdowa ma nadzieję, że któregoś dnia przed ich chatką stanie ktoś zamożny, kto poprosi o rękę jej starszej córki. Gdy to przeczucie - marzenie spełnia się, zmianie ulega los Balladyny. Uczestnicząc w rywalizacji polegającej na zbieraniu malin, kobieta po raz kolejny dowodzi swego lenistwa, nie zrywając ani jednego owocu. Dostrzega za to pełny dzbanek Aliny. Rozmowa, którą odbywa wtedy z siostrą, potwierdza jej dumę i niechęć do Aliny.

Starsza córka Wdowy morduje siostrę w porywie zazdrości i lęku o swą przyszłość. Chociaż na początku czuje oszołomienie i wyrzuty sumienia, stan ten jest wyłącznie chwilowy. Bardzo szybko oswaja się z myślą o swoim uczynku, a opanowawszy emocje, zaczyna wspinać się na szczyt. Matce całą historię wyjaśnia ucieczką Aliny, która miała podążyć za swoim adoratorem.

Balladyna to postać cyniczna, zaprzeczająca wszelkim normom moralnym. Bierze udział w zamordowaniu Gralona, wiąże się z Kostrynem, odrzucając szlachetnego Kirkora. Żądza władzy posuwa ją do morderstwa kochanego niegdyś Grabca, a wstyd i lęk nakazują jej wyrzucić starą matkę poza mury zamku. Można więc odnieść wrażenie, iż bohaterka wprowadza własne porządki. Jej dyktatura oparta jest na strachu przed ujawnieniem poprzednich zbrodni. Chwilami dręczą ją złe myśli, ma świadomość braku możliwości zawrócenia z tej drogi, odczuwa przerażenie. Ostatecznie zabija nawet zaufanego Kostryna, podając mu zatruty chleb.

Tytułowa bohaterka nie jest jednak postacią jednoznaczną. Najbardziej wyeksponowana zostaje jej negatywna strona - zbrodnicza i bezwzględna. Równolegle towarzyszy jej przeświadczenie o ciążącej na niej winie. Być może pragnie ona odkupić dawne przewinienia - nakazuje przynieść ciało Kirkora i oddać mu cześć, następnie obiecuje sprawować sprawiedliwe sądy. Zostaje jednak postawiona w sytuacji bez wyjścia - musi wydać wyrok na samą siebie. Trzykrotnie orzeka winę, trzykrotnie skazuje sprawcę na karę śmierci. W tym momencie uderza w nią piorun.

Ukochana córka Wdowy ponosi ostateczną klęskę. Gra, którą prowadziła z moralnością, wartościami i samą sobą, staje się przyczyną jej potępienia. Dlatego można określić ją mianem postaci tragicznej, czyli rozdartej między pragnieniami a obiektywnie ustalonymi regułami.

Alina to młodsza córka Wdowy. Od Balladyny różni się nie tylko wyglądem - ma zaróżowioną cerę, jasne włosy i fiołkowe oczy - ale także charakterem. Z radością pomaga matce, okazuje jej szacunek, stara się uczynić jej dni lepszymi. Już w czasie rozmowy z Kirkorem zaznacza, że jeśli to ona okaże sie szczęśliwą wybranką, do zamku uda się tylko z najbliższymi: Jeśli mnie wybierzesz, / Szlachetny panie, to musisz obiecać, / Że mię do zamku twojego zabierzesz / Z matką i siostrą... Bo któż będzie matce / Gotować garnek? kto ogień rozniecać? / Ona nie może zostać w biednej chatce, / Kiedy ja będę w pałacach mieszkała.

Przed dniem konkursu Alina modli się i wcześnie zasypia. W śnie wszędzie widzi maliny. W czasie zbiorów dziewczyna pracuje z radością, wykazuje się sprytem i zdolnościami, szybko napełniając dzbanek. Gdy spotyka Balladynę, gotowa jest oddać jej naczynie za całusa, lecz wtedy przez jej siostrę przemawia ambicja, która prowadzi ją do okrutnego czynu.

Alina pojawia się tylko w pierwszym akcie tragedii Słowackiego. Jest zupełnym przeciwieństwem Balladyny - postacią jasną i radosną. Zna wartość pracy i bardzo ją ceni, kocha bliskich i pragnie ich dobra. Nawet perspektywa bogactwa nie jest w stanie zmienić jej nastawienia. Pośmiertnym piewcą jej piękna zostaje Filon, który rozpacza z powodu zgonu tak wspaniałej istoty.

Kirkor - zamożny rycerz, jest pierwszą postacią, którą poznaje odbiorca. Ukazany zostaje on w czasie wizyty u Pustelnika. Spotkanie to odbywa z myślą o uzyskaniu od doświadczonego człowieka rady na temat małżeństwa. Słyszy wówczas, że powinien wybrać kobietę z prostego ludu.

Już na początku Kirkor daje się poznać jako człowiek szlachetny, ceniący wartości i pragnący żyć w pokoju. Dowiedziawszy się o losie Pustelnika, czyli Popiela III, gotów jest pomścić jego krzywdy i przywrócić mu należny status. W tym celu nie zawaha się stanąć na czele armii, jaką wyśle do Gniezna. Z kolei usłyszawszy o koronie Lecha, mężczyzna, chociaż przewaga siły jest po jego stronie, nie próbuje jej zawłaszczyć, wiedząc o jej prawdziwym przeznaczeniu.

Kirkor z wielką czcią podchodzi do rady Pustelnika. Nie wie jednak, że wskutek ingerencji Goplany trafia do chaty wskazanej przez Nimfę. Będąc w ubogim domostwie, rycerz z szacunkiem odnosi się do jej mieszkanek, można nawet odnieść wrażenie, iż chętnie zmieniłby swoje życie i zamieszkał wśród ludu. Kiedy bohater wybiera Balladynę, nie wiedząc nic o losie Aliny, jest przekonany, że wkrótce rozpocznie szczęśliwe dni. Daje jeszcze dowód swej hojności, oferując przyszłej żonie do dyspozycji cały majątek zgromadzony w skarbcu. Sam musi wypełnić obietnicę złożoną Pustelnikowi.

Kirkor jest szlachetnym rycerzem, człowiekiem dzielnym i nieulęknionym. Pokonuje wojska Popiela IV i ogłasza, że ten, kto pojawi się w Gnieźnie z koroną Lecha zostanie prawowitym następcą tronu. W jego wyobrażeniach sytuacja miała rozwinąć się inaczej, ale zawiłość losu sprawia, że staje on do boju przeciwko Balladynie i Kostrynowi. W walce odznacza się szczególnym męstwem, ale ostatecznie zostaje pokonany.

Bohater ten łączy w sobie cechy średniowiecznego rycerza (etos) z romantycznym bojownikiem - idealistą. Zdaje się nie dostrzegać złożoności świata, można wręcz odnieść wrażenie, że jest zaślepiony wyznawanymi przez siebie wartościami. Chociaż pełni on w dziele rolę postaci pozytywnej, skazany jest na porażkę. Do tej prowadzi go nadmierne zaufanie pokładane w ludzi, swoiste przeświadczenie o nieomylności. Dlatego Kirkora także można nazwać postacią tragiczną, co podkreśla jego rozdarcie między pragnieniem spokojnego życia a poczuciem odpowiedzialności za los całego kraju.

Goplana jest nimfą żyjącą w wodach tajemniczego Gopła. Zazwyczaj pojawia się z dwoma towarzyszami - Skierką i Chochlikiem, którzy wypełniają jej rozkazy, wspierając ją w sprawowaniu władzy nad światem przyrody.

Informacji na temat wyglądu Goplany dostarcza Grabiec, którego przeraża jej galaretowata i rybia powierzchowność (nimfa miała ludzką budowę i roztaczała mglistą poświatę). Syna organisty owa tajemnicza istota poznała zimą, gdy podczas połowu wpadł w wody jeziora. Początkowo chciała go zatrzymać dla siebie, gdyż tak bardzo się jej spodobał, postanowiła jednak darować mu życie. To właśnie uczucie żywione przez Goplanę do Grabca stanie się przyczyną wielu zawirowań w nadgoplańskiej okolicy.

Nimfa podejmuje nieprzemyślaną decyzję o splątaniu ludzkich losów. Bardzo mocno zakochana w chłopie pragnie oddzielić go od Balladyny, zsyłając jej poszukującego żony Kirkora. Intryga ostatecznie prowadzi do opłakanych skutków.

Trudno przypuszczać, by Goplana działała nieświadomie - sama mówiła o złym sercu starszej z córek wdowy. Jej działanie wynikało najpewniej z urażonej dumy, przeświadczenia, że w oczach Grabca jest gorsza od Balladyny. Miłość, która zaślepiła bohaterkę, była niezwykle silna. Pragnąc rozkochać w sobie mężczyznę, nimfa chciała spełnić wszystkie jego życzenia - w końcu uczyniła go królem lasu.

W ostatnim akcie Goplana zdaje sobie sprawę z popełnionego błędu. Wciąż działała pod wpływem emocji, spychając rozsądek na dalszy plan (np. przemienienie Grabca w wierzbę). Postanowiła więc nałożyć na siebie karę i udać się na daleką północ. Zanim to uczyniła, z goryczą wypowiedziała się o źle drzemiącym w ludziach, zaznaczając konieczność ukarania występnych.

Pozostali bohaterowie

Pustelnik - Kirkor mówi, że mężczyzna ten z niechęcią odnosi się do królów i władców. Na tej podstawie wyciąga słuszny wniosek, iż wiele wycierpiał on ze strony największych. Pogląd ten, opowiadając swą historię, potwierdza sam Pustelnik. Niegdyś władał on całą krainą jako Popiel III. Jednak zawiść i intrygi zrzuciły go z tronu, a na jego miejsce wstąpił Popiel IV - władca okrutny i nielitościwy (brat starca).

Pustelnik przebywa w osamotnieniu od 20 lat. Dysponuje olbrzymią mądrością i wiedzą, ma także dostęp do tajemnych sztuk. Sprawuje również pieczę nad niezwykle ważną koroną Lecha.

Gdy w chatce bohatera pojawia się Balladyna, mężczyzna szybko odgaduje jej przeszłość. Sam nie pragnie jej jednak ukarać - oferuje jedynie możliwość przyzwania Aliny, by ta wybaczyła winę. Pustelnik nie jest skory do szybkiego, nieprzemyślanego działania, a dzięki swym zdolnościom ma moc odczytywania tajemnych znaków. Głęboko wierzy w możliwość przywrócenia w kraju pokoju i ładu. Niestety, nie jest mu dane doczekać tych chwil, ponieważ umiera. Ludzie Kirkora znajdują go wiszącego na gałęzi - najprawdopodobniej zabitego przez jednego z ludzi Balladyny.

Wdowa - matka Balladyny i Aliny jest starą kobietą, która wśród mieszkańców wsi znana była ze zdolności medycznych. Kocha obie córki, chociaż silniejsze uczucie kieruje w stronę starszej. To właśnie jej przybycia wyczekuje w czasie zbioru malin, licząc, że ułoży sobie życie u boku zamożnego rycerza.

W zamku Kirkora życie Wdowy ulega diametralnej zmianie. Balladyna wstydzi się kobiety, nieustannie przepędzając ją i zmuszając do spędzania czasu w wieży. Ostatecznie córka nakazuje matce opuścić zamek, wyrzucając w czasie potężnej burzy. Utraciwszy wzrok, kobieta odwiedza Pustelnika, gdyż ma nadzieję, że mężczyzna wpłynie jakoś na jej nieubłaganą córkę. Musi jednak pogodzić się ze swym losem.

Mimo olbrzymiego bólu doznanego od Balladyny Wdowa nie pragnie zemsty. Odmawia podania imienia wyrodnej córki, po czym umiera w czasie tortur.

Grabiec - syn organisty - balwierza jest urodziwym mężczyzną. Uczuciem darzą go Goplana i Balladyna, lecz na jego wzajemność może liczyć tylko starsza córka Wdowy. Niechęć mężczyzny do nimfy staje się przyczyną jej gniewu, który prowadzi do tragicznych wydarzeń.

Grabiec jest postacią ironiczną, zdaje się w dziele pełnić funkcję błazna (gdy zostaje Królem Dzwonkowym, odbiorca otrzymuje niejako potwierdzenie). Z dystansem wypowiada się o sobie oraz o innych bohaterach, nie szczędzi im krytyki odzianej w żartobliwe słowa.

Mieszkańcy wsi naigrywają się z Grabca, co spowodowane jest jego zamiłowaniem do mocnych trunków. Kiedy opowiada im o przemianie w wierzbę, dzieci biegają koło niego, wciąż dokazując.

Bohater ten pada ofiarą swojej nieświadomości oraz wielkiego zamiłowania do zabawy i hulaszczego wręcz życia. Najedzony i pijany zapada w sen, nie wiedząc o tym, że korona Lecha przykuła uwagę Balladyny.

Fon Kostryn - rycerz niemieckiego pochodzenia, dowódca straży w twierdzy Kirkora. Nie jest jednak lojalnym sługą, podobnie jak Balladyna pragnie władzy. W tym dążeniu ich ścieżki jednoczą się - Kostryn zostaje kochankiem tytułowej bohaterki, następnie udziela jej wsparcia w czasie bitwy. Jednak istnieje między nimi wyraźne napięcie, szczególnie widoczne ze strony siostry Aliny, która ostatecznie morduje mężczyznę, podając mu zatrutą połowę chleba.

Filon - pasterz, który mnóstwo czasu trawi na spacerach i poszukiwaniu piękna. U Pustelnika pojawia się, by zasięgnąć rady dotyczącej najpiękniejszych kobiet. Spotyka się to z krytyką starca - nazywa on Filona kwiatem beznasiennym i poleca mu wyruszyć śladami Kirkora. Jednak postawa pasterza nie ulega zmianie. Odnajduje on ciało Aliny, zachwyca się jej pięknem, a następnie udaje się przed sąd, by ściągnąć na zabójcę karę.

Skierka - jeden z dwóch pomocników Goplany - tajemnicza istota (najprawdopodobniej chochlik, diablik), która dysponuje magiczną mocą. To właśnie on zostaje wysłany z misją zauroczenia Kirkora córkami Wdowy, następnie zostaje błaznem Grabca.

Chochlik - drugi pomocnik Goplany. Zdaje się być nieco mniej zaradnym od Skierki, czego dowodem jest zakończona niepowodzeniem próba niedopuszczenia do spotkania Grabca z Balladyną. Za karę zostaje zamknięty w muszli, ale później powraca, by dołączyć do króla dzwonkowego.

Motywy

Motyw zbrodni - Balladyna toruje sobie drogę do władzy zbrodniami. Pierwszą ofiarą jest Alina, która wcześniej zebrała cały dzbanek malin. Następnie tytułowa bohaterka działa zupełnie bez skrupułów, mordując kolejne osoby. Bierze udział w ataku na Gralona, morduje Grabca, później truje także Kostryna.

Ostatecznie Balladyna sama osądza swe uczynki i wydaje na siebie wyrok śmierci. W tym momencie zostaje uderzona piorunem, a jej rządy zakończyły się.
Motyw zbrodni wiąże się także z biblijnym znamieniem Kaina. Bóg, karząc mężczyznę za zabicie brata, zsyła na niego znamię, by każdy mógł go rozpoznać. W wypadku Balladyny pojawia się ono na czole.

Motyw matki - Wdowa samodzielnie wychowuje dwie córki - Balladynę i Alinę. Obie darzy ona uczuciem, chociaż można odnieść wrażenie, że bardziej zależy jej na Balladynie. Największym pragnieniem kobiety jest zapewnić córkom lepszy los, dlatego z wielką radością przyjmuje wizytę Kirkora.

Miłość matczyna nie zna granic. Ból sercu kobiety zadaje najpierw zniknięcie Aliny, później odrzucenie jej przez Balladynę. Jednak nawet w czasie sądu nie chce ściągnąć kary na wyrodną córkę.

Motyw córki - Alina i Balladyna przejawiają odmienny stosunek do starej Wdowy. Pierwsza z dziewczyn stara się pomagać matce, wlewać w jej serce optymizm. Natomiast tytułowa bohaterka patrzy na matkę z niechęcią. Gdy ta trafia z nią do zamku Kirkora, wstydzi się jej, nakazując przebywać kobiecie w wieży. Ostatecznie wypędza ją z twierdzy.

Motyw miłości - Nie ma w świecie „Balladyny” prawdziwej miłości, poza miłością macierzyńską. Uczucie Kirkora do tytułowej bohaterki jest tak naprawdę uczuciem do jej wyobrażenia, które rycerz wytworzył ze słów Pustelnika i czarów Skierki. Balladyna także nie kocha ani Kirkora, ani Kostryna, w obydwu widząc potencjalne zagrożenie. Pasterz Filon jest wyłącznie piewcą piękna, a Grabiec zdaje się kochać siebie i dobry napitek bardziej niż kogokolwiek innego. Niedojrzałe jest również uczucie Goplany - początkowo wymuszające, następnie gotowe spełnić każde żądanie Grabca.

Motyw przyrody - przyroda jest niezwykle ważnym elementem świata przedstawionego w „Balladynie”. Nie funkcjonuje ona jako bierny świadek, ponieważ ma moc wpływania na osądy bohaterów, kreowania ich emocji. Służy także budowie mrocznego nastroju, który potęguje wrażenia odbiorcy.

Motyw sprawiedliwości - wina Balladyny pociąga za sobą nieuchronną karę. Słowacki z ironią pokazuje jednak pokrętność tego odwiecznego prawa, wymierzając bohaterce sprawiedliwość dopiero wtedy, gdy ta wydaje się być absolutną zwyciężczynią.

Motyw śmierci - śmierć towarzyszy bohaterom „Balladyny” nieustannie. Jest ona wynikiem ich działań, skutkiem zła wpływającego na ludzkie postępowanie. Raz popełniona zbrodnia pociąga za sobą kolejne, te skutkują z kolei następnymi. Intryga tytułowej bohaterki prowadzi do tego, że naprzeciw siebie stają dwie armie, które ścierają się w imię jednostkowych interesów.