Epoka oświecenia przyniosła gwałtowny rozwój myśli społecznej i filozoficznej. XVIII-wieczna Europa zapełniła się utworami, krytykującymi wady jej narodów, podkreślającymi zło i niesprawiedliwość, jakie do tej pory panowały w relacjach międzyludzkich. Wzywano do nowego ułożenia spraw politycznych, w oparciu o kryteria rozumu i do odrzucenia zabobonów wszelkiej maści.
Również Polska nie była wyjątkiem w tym kontynentalnym fermencie intelektualnym. W drugiej połowie XVIII-wieku, za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, nasi rodzimy twórcy podjęli się krytyki wad swoich rodaków. Z jakimi obyczajami Polaków nie godzili się oświeceniowi pisarze?
Przede wszystkim drażnił ich brak rozległych horyzontów intelektualnych, charakterystyczny dla polskiej szlachty. W satyrze Adama Naruszewicza „Chudy literat” obserwujemy prowincjonalnego szlachetkę, pragnącego nabyć książkę. Odrzuca on kolejne proponowane tomy: Tacyta (Niémasz tam nic śmiesznego: to pisarz pogański!), dzieje ojczyste (bo historycy odrzucili miłe mu legendy o Kraku i Wandzie) i literaturę fachową (i bez książek pszenicę rodzi moja rola). Ostatecznie decyduje się on na zakup kalendarza. Jak ma się rozwijać kraj z takimi obywatelami, zdaje się pytać Naruszewicz? Czy można zbudować coś trwałego na osobach pokroju Piotra, bohatera „Żony modnej” Ignacego Krasickiego, dla którego jedynym autorytetem intelektualnym jest miejscowy proboszcz?
Wspomniany Krasicki w satyrze „Pijaństwo” ukazuje inną wadę swoich współczesnych – nadużywanie alkoholu. Według biskupa-poety, dla Polaków każda okazja jest dobra dla wypitki – w dodatku nie znają oni żadnego umiaru. W czasie biesiady kolejne butelki znikają w zastraszającym tempie:
Trzeciej, czwartej i piątej aniśmy postrzegli.
Poszła szósta i siódma, za nimi dziesiąta.
W „Pijaństwie” ukazana jest też inna przywara szlachty – niekonsekwencja. Pijący szlachcice snują wspaniałe plany:
Kopiem góry dla srebra i złota w Olkuszu,
Odbieramy Inflanty i państwa multańskie,
Liczemy owe sumy neapolitańskie,
Reformujemy państwo, wojny nowe zwodzim,
Tych bijem wstępnym bojem, z tamtymi się godzim.
Jednak następnego dnia nikt już nie pamięta o tych koncepcjach. Podobne oderwanie od rzeczywistości, chociaż z innych nieco powodów, przejawia Starosta Gadulski, bohater „Powrotu posła” Juliana Ursyna Niemcewicza. Snuje on dziwne projekty polityczne, zaleca Polsce egzotyczne sojusze wojskowe (z Portugalią i młodą wówczas Ameryką). Tym, co łączy Gadulskiego z bohaterami „Pijaństwa” jest to, że żaden z nich naprawdę nie chce zmiany – wszyscy są w gruncie rzeczy zadowoleni z obecnego stanu rzecz, fatalnego dla ojczyzny, byleby tylko ich prywatne interesy nie cierpiały za bardzo.
Wreszcie do polskich wad należy życie ponad stan i rozrzutność – taką postawę symbolizuje tytułowa „Żona modna” Krasickiego oraz Szarmancki z „Powrotu posła”. Fascynacja końmi, wyścigami i drogimi przedmiotami nie przekłada się na żadną korzyść społeczeństwa, a wręcz przeciwnie – przyczynia się do jego postępującej ruiny.
Autorzy polskiego oświecenia krytykowali wiele wad swoich rodaków. Zwracali uwagę na ich ignorancję, niechęć do nauki i słomiany zapał. Oburzali się ich rozrzutnością i niegospodarnością. Jednak ich utwory nie miały na celu wyszydzenia Polski – wręcz przeciwnie, inspirowane były wielkim patriotyzmem autorów, pragnących reformy kraju.