Koncepcja człowieka i ludzkiego losu w „Lalce”

„Lalka” Bolesława Prusa powszechnie uważana jest za najwybitniejsze dzieło polskiego realizmu. Wielowątkowa fabuła, złożony świat przedstawiony, ukazanie społeczeństwa polskiego na tle przemian gospodarczych, politycznych i ideowych – wszystko to sprawia, że powieść otwiera się na wiele rodzajów interpretacji. Co ważne, utwór porusza także problematykę związaną z życiem jednostki, jej miejscem w świecie i dokonywanymi przez nią wyborami. Czy człowiek rzeczywiście kształtuje swą przyszłość samodzielnie?

Życie Stanisława Wokulskiego – głównego bohatera powieści – stanowi dla wielu mieszkańców ówczesnej Warszawy powód do zazdrości. Zamożny kupiec, którego sklep przynosił stałe zyski, mógł ze spokojem spoglądać w przyszłość, nie narażając się na zbędne ryzyko. Poznawszy Izabelę Łęcką, podjął jednak inną, zaskakującą dla wielu osób (m. in. radcy Węgrowicza, Rzeckiego) decyzję. Wyjechał on do Bułgarii, by w czasie wojny wschodniej prowadzić dostawy. Zgromadzoną wtedy fortunę planował przeznaczyć na starania o rękę panny Izabeli. Miłość stała się dlań drogowskazem.

Wiele działań Stanisława Wokulskiego wynikało z uczucia, jakie żywił do pięknej arystokratki. Chociaż snuł plany dotyczące przyszłości, najczęściej kierował się emocjami. Tak było, gdy główny bohater wyjechał do Paryża. Stało się to w wyniku impulsu, jaki wywołały w nim rozmowa Łęckiej ze Starskim oraz odmowa wspólnego wyjazdu na wystawę do stolicy Francji. Będąc w obcym mieście, Wokulski początkowo czuje się zagubiony, później odkrywa, że jest ono doskonale zorganizowane, a konstrukcją przypomina organizm wielkiej gąsienicy.

Wygląd Paryża staje się dla głównego bohatera przyczynkiem do rozważań nad ludzkim losem. Miasto było dziełem wielu pokoleń, krajem rządziły różne dynastie, które często traciły władzę w wyniku gwałtownych przewrotów. A jednak Paryż rozwijał się, przybierał uporządkowaną formę. Pozwalało to nabrać Wokulskiemu przekonania, że ludzkie życie (także w szerszej skali) nie jest wynikiem przypadku, wręcz przeciwnie – steruje nim jakaś tajemnicza siła.

Podobną koncepcję wyraża jedna ze scen zamykających powieść Prusa. Ignacy Rzecki, zgodnie ze swoim zwyczajem, udaje się do sklepu (będącego wtedy własnością Szlangbauma), by udekorować witryny. Nakręca wtedy rozmaite figurki i obserwując ich ruch, wypowiada te słowa: Marionetki!... Wszystko marionetki!... Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one... Refleksja Rzeckiego opiera się nie tylko na jego doświadczeniu życiowym, ale także obserwacji swoich przyjaciół (np. Wokulskiego, Katza). Wie, że człowiek rzadko ma pełną kontrolę nad swoim postępowaniem, ponieważ nie wie, co go spotka.

W „Lalce” wykorzystany został motyw teatru świata (Theatrum Mundi). Przedstawia on człowieka jako aktora wchodzącego na scenę, którą jest świat. Wstępując na deski, otrzymuje on scenariusz, wszystko jest więc zaplanowane, z góry ustalone. Kwestią nierozstrzygniętą pozostaje, kto tworzy scenariusz. Wokulski, snując swe rozważania, dostrzega w działaniach tej siły (postaci) dostrzega określony sens. Rzecki zdaje się natomiast uważać los za ślepy, działający w sposób przypadkowy.